VAI TRÒ NHÀ NƯỚC TRONG XÂY DỰNG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở VIỆT NAM

Nền kinh tế nước ta đi được một chặng đường 16 năm chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp sang nền kinh tế thị trường (Tác giả viết bài này vào thời điểm năm 2002). Đó là một quãng thời gian khá ngắn ngủi so với sự phát triển của các nền kinh tế thị trường khác trên thế giới với bề dày lịch sử hàng trăm năm. Thế nhưng, chúng ta cũng đã được " nếm đủ vị cay đắng, ngọt bùi " của 16 năm xây dựng nền kinh tế đó. Tuy nhiên có thể nói, người được hưởng lợi nhiều nhất chính là người dân. Người dân đã có cuộc sống dễ chịu hơn với hàng hoá, dịch vụ đa dạng hơn, chất lượng cao hơn, nhưng giá lại rẻ hơn. Nói tóm lại, nền kinh tế thị trường bước đầu đã đem lại sự phát triển cho nền kinh tế của đất nước, góp phần tích luỹ, tái đầu tư cho phát triển. Vì nền kinh tế thị trường có nhiều ưu thế phải ghi nhận, nên có một số ý kiến cho rằng nó tự điều chỉnh theo quy luật cung cầu, không cần phải có sự can thiệp của Nhà nước và mọi sự can thiệp như vậy chỉ làm giảm hiệu quả của nó. Thậm chí họ cho rằng, " bàn tay vô hình " 1 mà Adam Smith nói tới, có thể giải quyết được tất cả. Thực tế ở các nước tư bản phát triển lại chứng minh rằng, Nhà nước giữ vai trò rất quan trọng trong việc phát huy tối đa thế mạnh của cơ chế thị trường, đồng thời hạn chế tối đa các mặt tiêu cực của nó. Điều này có ý nghĩa đặc biệt đối với đất nước ta, một nước đang hướng tới một nền kinh tế thị trường theo định hướng XHCN, lấy " dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và văn minh" làm mục tiêu cho giai đoạn cách mạng tới. Vì vậy, trong khuôn khổ có hạn, bài viết này chỉ phân tích một số vấn đề cụ thể nhằm làm rõ thêm vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường.   Về mặt lý luận có thể nói, trước kia trong nền kinh tế kế hoạch hoá, tư tưởng và các cơ sở của nền kinh tế thị trường bị xoá bỏ bằng ý chí chủ quan của con người thông qua Nhà nước. Ngày nay, do nhu cầu khách quan đòi hỏi, Nhà nước cần phải khẳng định hơn nữa vai trò của mình trong việc thiết lập các quan hệ thị trường và làm cho xã hội quen dần với nó. Chẳng hạn, vừa qua, Luật Doanh nghiệp năm 1999 đã lần đầu thừa nhận một loại hình doanh nghiệp là công ty hợp danh- một loại hình doanh nghiệp vốn rất xa lạ với người dân Việt Nam, trong khi nó là một hình thức công ty lâu đời nhất trên thế giới. Hình thức công ty này được khẳng định góp phần làm đa dạng hoá các hình thức kinh doanh, dịch vụ. Quan hệ thị trường cần có hình thức công ty như vậy cho việc thiết lập một đại diện chung giữa các công ty và để xử lý các quan hệ tiền thành lập công ty, công ty thực tế, cũng như ràng buộc một số dịch vụ đặc biệt… Qua đây có thể thấy, Nhà nước không chỉ thúc đẩy các quan hệ thị trường phát triển, mà còn góp phần tạo ra các quan hệ thị trường. Một nền kinh tế thị trường cần có các doanh nghiệp lớn, các doanh nghiệp vừa và các doanh nghiệp nhỏ cùng với các dịch vụ lưu thông phân phối hàng hoá và vốn. Các yếu tố này bổ sung cho nhau, hỗ trợ nhau cùng tồn tại và phát triển. Chúng ta có thể minh hoạ các yếu tố này qua hình ảnh xây một bức tường bằng đá với các hòn đá đủ các cỡ: to, vừa và nhỏ, cùng với tư duy kiến trúc và bàn tay khéo léo của người thợ; có các hòn đá to, ta cũng phải cần có các hòn đá nhỏ để gắn vào các khoảng trống thì bức tường mới chắc. Có thể ví các loại hình doanh nghiệp là các hòn đá; bàn tay khéo léo của người thợ như " bàn tay vô hình " của Adam Smith và tư duy kiến trúc là tư duy của Nhà nước thông qua việc thiết kế các chính sách. " Bức tường nền kinh tế thị trường " chỉ đẹp và vững chắc khi các yếu tố trên được kết hợp một cách nhuần nhuyễn. Ngoài ra, chúng ta còn phải nhắc tới vai trò của cạnh tranh như một động lực thúc đẩy làm cho " bức tường kinh tế thị trường " ngày một đẹp đẽ hơn. Từ sự phân tích ở trên, chúng ta thấy, để phát huy thế mạnh của nền kinh tế thị trường, vai trò đầu tiên, hết sức quan trọng của Nhà nước là phải tạo điều kiện cho tất cả các thành phần kinh tế phát triển bình đẳng và được cạnh tranh lành mạnh. Thật vậy, trong những năm vừa qua, ta còn quá " nặng lòng " và ưu ái với các doanh nghiệp nhà nước mà chưa có được một chính sách tạo điều kiện hơn nữa cho các thành phần kinh tế khác phát triển, hay nói cách khác, các thành phần kinh tế khác chưa được quan tâm một cách đúng mức; còn tập trung vào việc phát triển các doanh nghiệp lớn của Nhà nước (như các tổng công ty) mà có phần xem nhẹ các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Nhà nước giao cho các doanh nghiệp lớn nắm giữ một khối lượng tài sản lớn, nhưng lại không có cơ chế kiểm tra và giám sát thích hợp, dẫn đến nhiều vụ làm thất thoát lớn tài sản của đất nước trị giá lên tới hàng ngàn tỷ đồng. Trong khi đó, các doanh nghiệp tư nhân, các đơn vị kinh tế cá thể, kinh tế gia đình gặp rất nhiều khó khăn trong việc vay vốn, mặc dù nhu cầu về mức vốn của họ không lớn. Ngoài ra, họ còn phải chịu nhiều sự phân biệt đối xử không có lợi khác. Vấn đề này chỉ có thể được khắc phục bằng chính sách của Nhà nước. Về vấn đề cạnh tranh, có ai đó đã nói " thị trường là chiến trường " cũng không phải là không có cơ sở. Vì lợi nhuận, thậm chí có người sẵn sàng chà đạp lên tất cả, bất chấp cả luân thường, đạo lý. Một ví dụ vẫn còn " nóng hổi " ngay tại Thủ đô ta, đó là sự cạnh tranh giữa các hãng TAXI 2 . Một công ty nọ tìm cách phá sóng của đối thủ cạnh tranh để cướp khách và làm thiệt hại cho đối thủ tới hàng tỉ đồng. Đó là một lời cảnh báo. Lúc này, hơn lúc nào hết cần có " bàn tay của Nhà nước " để  chặn đứng những kiểu cạnh tranh thiếu lành mạnh như vậy bằng việc ban hành Luật cạnh tranh và chống độc quyền, xử lý nghiêm minh những hành vi cạnh tranh bất chính. Ngoài việc tạo ra sân chơi bình đẳng cho các bên, Nhà nước cần có các chính sách cụ thể để huy động được mọi nguồn lực của xã hội vào lưu thông đúng như chủ trương của Đảng đề ra là phát huy nội lực. Ai cũng hiểu rằng, một yếu tố hết sức quan trọng của kinh tế thị trường là vốn. Thời kỳ mới " bung ra ", các ngân hàng và quỹ tín dụng đua nhau phát triển, thiếu sự quản lý chặt chẽ của Nhà nước. Mặc dù chỉ ưu tiên cho các doanh nghiệp nhà nước vay, nhưng vẫn không bảo đảm an toàn được vốn, dẫn đến biết bao lượng tiền của dân bị thất thoát; nhiều ngân hàng và một loạt các quỹ tín dụng bị phá sản, không thu hồi được nợ. Và bây giờ thì tình hình dường như lại đi ngược lại. Nhiều ngân hàng lại ở trong tình trạng thừa vốn. Phải chăng thị trường đã " no " về vốn? Nhà nước có thể làm gì để từng đồng vốn được chuyển động và lưu thông trên thị trường? Chúng tôi thấy có hai việc, nếu Nhà nước làm mạnh, làm triệt để sẽ góp phần đáng kể giải quyết tình trạng trên. Trước hết, cần phải đẩy nhanh việc cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất 3 cho tất cả các đối tượng. Theo luật pháp, giấy chứng nhận quyền sử dụng đất có thể đem thế chấp vay vốn ngân hàng, như vậy quyền sử dụng đất đã được pháp luật công nhận là nguồn vốn. Nhiều cá nhân, hộ gia đình và tổ chức muốn tổ chức kinh doanh nhưng lại không có vốn hoặc thiếu vốn. Cái họ có duy nhất đó là quyền sử dụng bất động sản, nhưng vì chưa có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất do yếu tố lịch sử để lại. Mặc dù không ai phủ nhận quyền sử dụng của họ đối với bất động sản đó, nhưng họ đành chịu bó tay. Có phải Nhà nước chưa có cơ chế thích hợp để giải quyết dứt điểm vấn đề này hay là do cấp dưới chưa thực hiện nghiêm chỉnh quyết định của cấp trên, gây kẽ hở cho hiện tượng tham nhũng, để đến nỗi đã mấy năm rồi Hà Nội cũng chỉ mới giải quyết được 10% số trường hợp được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Điều này đã làm ngưng trệ một nguồn vốn rất lớn, đồng thời Nhà nước thất thu một khoản không nhỏ cho ngân sách thông qua việc thu thuế chuyển quyền sử dụng đất, vì hầu hết các trường hợp giao dịch đều bằng hình thức giấy viết tay. Ngoài ra, Nhà nước khó quản lý được quỹ đất. Nhà nước nên chăng đưa ra một thời hạn nhất định nhanh chóng hoàn tất việc cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Có " Sổ đỏ " trong tay, người dân có thể thế chấp vay vốn ngân hàng. Và chắc chắn, ngân hàng không ngần ngại gì mà không cho họ vay một khoản tiền phù hợp với giá trị quyền sử dụng đất mà họ sở hữu. Ngoài ra , chính sách của Nhà nước cần huy động được tất cả các nguồn vốn nằm ở trong dân vào sản suất và lưu thông. Theo quy định của Nhà nước, đảng viên, cán bộ, công chức nhà nước không được phép kinh doanh. Và như vậy, những ai thuộc đối tượng trên có điều kiện, muốn làm giàu cũng đành chịu, chỉ còn biết gửi vào ngân hàng để đổi lấy một lãi suất càng ngày càng thấp mà còn có nguy cơ mất giá vì sự trượt giá của hàng hoá và tỷ giá hối đoái. Và đặc biệt gần đây, khi có chiều hướng gia tăng về giá cả bất động sản, không ít người trong số họ đã đổ tiền ra mua, mặc dù nhu cầu sử dụng của họ không có. Điều này đã góp phần không nhỏ vào việc gây lên "cơn sốt về đất đai " ở các đô thị lớn, khiến nhiều người dân lao động mặc dù có nhu cầu bức xúc nhưng không có điều kiện để tạo dựng một chỗ nương thân. Vấn đề này gây tác động về mặt xã hội rất lớn, làm ảnh hưởng tới lòng tin của người dân đối với chính sách của Nhà nước. Một thách thức nữa đối với Việt Nam hiện nay là thách thức về thời gian. Chỉ một khoảng thời gian không xa nữa thôi, dù muốn hay không, Việt Nam cũng phải mở cửa cho hàng hoá ở bên ngoài tràn vào. Vậy, không có cách gì khác là ngay từ bây giờ, Nhà nước cần phải chuẩn bị ngay cho thời điểm mà cả thế giới sẽ là một thị trường chung. Rõ ràng là, khái niệm kinh tế thị trường còn quá mới mẻ đối với người dân Việt Nam, kể cả đối với Nhà nước và các doanh nghiệp Việt Nam. Do vậy, Nhà nước càng phải đóng vai trò chủ động hơn và hoạt động tích cực hơn nữa trong nền kinh tế thị trường./. Chú thích: 1. Adam Smith- nhà kinh tế của Scotland cho rằng: bản chất của nền kinh tế thị trường là dựa trên quy luật cung- cầu và cạnh tranh; dưới tác động của quy luật này, nền kinh tế thị trường sẽ tự nó điều chỉnh, thúc đẩy hiệu quả của nền kinh tế. Ông coi đó là "Bàn tay vô hình" trong nền kinh tế thị trường. 2. Xem: Báo Lao động các số ngày 5,8/3/2002. 3. Xem: Nguyễn Quang Tuyến- Thế chấp quyền sử dụng đất, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 3 (3/2002).