HOÀN THIỆN HOẠT ĐỘNG GIÁM SÁT CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM ĐỐI VỚI NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI

THS. NGUYỄN THỊ MINH HUỆ Hiện nay, Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng đã được thành lập theo Quyết định số 83/2009/QĐ-TTg ngày 27/5/2009 của Thủ tướng Chính phủ và đã đi vào hoạt động. Các nội dung về hoạt động giám sát cũng đang từng bước được hoàn thiện, tuy nhiên vẫn còn nhiều vấn đề cần được tiếp tục nghiên cứu. Dưới đây xin đề cập đến các giải pháp nhằm hoàn thiện hoạt động giám sát và thanh tra của Ngân hàng Nhà nước (NHNN) đối với các ngân hàng thương mại (NHTM). 1. Hoàn thiện cơ cấu tổ chức của Cơ quan Thanh tra, giám sát Việc cơ cấu lại chức năng, nhiệm vụ của một số Vụ, Cục của NHNN hiện nay thành Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng của NHNN đã và đang đảm bảo Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng sẽ là cơ quan thực hiện đầy đủ một chu trình gồm 4 khâu: Cấp phép; Ban hành quy chế; Thực hiện giám sát (giám sát từ xa và thanh tra tại chỗ); Xử phạt và thu hồi giấy phép. Việc cơ cấu lại chức năng theo hướng trên nhằm hạn chế những bất cập trong việc tách bạch giữa các khâu này, tạo ra bức tranh toàn diện và sâu sắc hơn về từng NHTM, đảm bảo sự nhất quán và nâng cao hiệu lực của hoạt động giám sát. 2. Đổi mới phương pháp giám sát Hiện nay, phương pháp giám sát tuân thủ với các nội dung giám sát theo các quyết định vẫn đang có hiệu lực đã tỏ ra kém hiệu quả và không theo kịp với sự phát triển của hệ thống ngân hàng cũng như không phù hợp với thông lệ quốc tế. Chính vì vậy, NHNN đã tiến hành xây dựng và đang thực hiện triển khai phương pháp giám sát theo CAMELS. Tuy nhiên, tiến độ triển khai vẫn chậm và các nội dung liên quan đến phương pháp giám sát này vẫn chưa được làm rõ về mặt pháp lý.   Việc triển khai thực hiện giám sát ngân hàng theo phương pháp giám sát CAMELS hiện nay của NHNN được đánh giá là phù hợp với mức độ phát triển của các hoạt động ngân hàng và hệ thống ngân hàng Việt Nam giai đoạn này. Với số lượng ngân hàng đã lên đến gần 100 NHTM, NHNN Việt Nam cần thay đổi phương pháp giám sát mới có thể giám sát được chặt chẽ hơn hoạt động của từng ngân hàng cũng như của cả hệ thống ngân hàng. Tuy nhiên, số lượng ngân hàng Việt Nam hiện nay vẫn được coi là hạn chế nếu so sánh với các nước khác trên thế giới. Do vậy, việc thực hiện giám sát theo CAMELS sẽ đảm bảo được tính đơn giản, dễ thực hiện cho các cán bộ giám sát NHNN, đảm bảo tính đồng bộ với các công việc khác khi không đòi hỏi sự thay đổi quá lớn trong các hoạt động giám sát hiện tại. Phương pháp giám sát CAMELS là phương pháp giám sát có sự đổi mới và phát triển cao hơn so với phương pháp giám sát tuân thủ mà NHNN Việt Nam đã thực hiện, nhưng bên cạnh đó, phương pháp giám sát CAMELS vẫn đảm bảo tính kế thừa từ những nội dung giám sát, tổ chức giám sát, thói quen giám sát của NHNN Việt Nam. Do vậy, với số lượng NHTM hiện tại thì phương pháp giám sát CAMELS cũng không tạo ra sức ép công việc quá lớn đối với các cán bộ thanh tra, giám sát của NHNN nếu so với việc thực hiện phương pháp giám sát dựa trên rủi ro. Như vậy, việc đổi mới phương pháp giám sát của NHNN Việt Nam đòi hỏi phải được thực hiện dần dần từng bước. Phương pháp giám sát dựa trên rủi ro là phương pháp giám sát hiện đại mà nhiều quốc gia đang áp dụng. Tuy nhiên, việc áp dụng ngay phương pháp này vào hoạt động giám sát ngân hàng của Việt Nam có thể gây ra những sức ép quá lớn trong nhận thức và trong công việc đối với cả các cán bộ thanh tra, giám sát của NHNN cũng như đối với các NHTM là các đối tượng giám sát chính. Ngoài ra, phương pháp giám sát dựa trên rủi ro còn đòi hỏi sự phát triển đồng bộ của các cấu phần khác như cơ cấu tổ chức, các quy định luật pháp, cách thức quản lý và kiểm soát của NHTM… Đây là những đòi hỏi phải có thời gian mới có thể triển khai một cách đồng bộ. Do vậy, thời gian triển khai thực hiện phương pháp giám sát theo CAMELS cũng là thời gian để hoàn thiện các cấu phần có liên quan. Trên cơ sở các điều kiện dần dần được hội tụ đủ, hoạt động ngân hàng và hệ thống ngân hàng tiếp tục được phát triển theo xu thế chung, phương pháp giám sát sẽ được chuyển dịch dần từ phương pháp giám sát CAMELS sang phương pháp giám sát dựa trên rủi ro. Việc chuyển dịch này cũng sẽ đảm bảo không tạo ra sự biến động quá lớn trong các hoạt động thanh tra, giám sát của NHNN khi tính kế thừa và phát triển được thể hiện rất rõ khi chuyển từ phương pháp CAMELS sang phương pháp giám sát dựa trên rủi ro. Như vậy, trong thời gian hiện tại, phương pháp giám sát theo CAMELS được coi là cầu nối để giúp NHNN Việt Nam chuyển đổi phương pháp giám sát theo hướng tiến tới phương pháp giám sát dựa trên rủi ro. 3. Thống nhất nội dung giám sát Nội dung giám sát thống nhất được thể hiện trong việc Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng của NHNN cần thống nhất trong xây dựng các báo cáo liên quan đến hoạt động giám sát cũng như thống nhất được các nội dung trong từng báo cáo cho tất cả các bên liên quan, đảm bảo bộ phận giám sát từ xa và bộ phận thanh tra tại chỗ phối hợp trong việc xây dựng các báo cáo giám sát, đảm bảo sự hiểu biết của các NHTM trong việc hợp tác và cung cấp thông tin. Nội dung trong từng báo cáo giám sát cần được thống nhất theo phương pháp giám sát được lựa chọn trong từng thời kỳ. Trong giai đoạn NHNN triển khai phương pháp giám sát theo CAMELS thì nội dung trong từng báo cáo giám sát cần được xây dựng theo các cầu phần của CAMELS, và khi NHNN chuyển dịch dần dần sang phương pháp giám sát dựa trên rủi ro thì nội dung trong từng báo cáo giám sát cũng cần được thống nhất theo từng loại hình rủi ro. Trước mắt, các nội dung trong các báo cáo giám sát sẽ được thống nhất theo phương pháp giám sát theo CAMELS như sau: Thống nhất nội dung trong báo cáo giám sát vĩ mô Báo cáo này mô tả những biến động lớn và những xu hướng cơ bản của hệ thống ngân hàng từ những thông tin thu thập được. Đồng thời phân tích mối quan hệ của những biến động và xu hướng này với những biến động kinh tế (sự thay đổi của lãi suất, của tỷ giá hoặc của GDP), với những thay đổi của môi trường cạnh tranh (xuất hiện những ngân hàng mới, giới thiệu những sản phẩm mới), và những thay đổi mang tính pháp lý hoặc các quy định. Báo cáo này vừa phân tích số liệu dưới giác độ toàn ngành (xem xét tổng tài sản có, tài sản nợ và thu nhập của tất cả các ngân hàng) để thấy được những ảnh hưởng của các ngân hàng lớn, đồng thời vừa biểu diễn sự phân bố mức độ tập trung của hệ thống ngân hàng để cho thấy sự dao động trong các hoạt động đặc trưng của ngân hàng. Xác định ra những ngân hàng chủ chốt nằm ngoài xu hướng tập trung phổ biến của hệ thống . Cuối cùng, NHNN đưa ra các khuyến nghị về kinh tế, môi trường cạnh tranh hay pháp lý nhằm thúc đẩy những xu hướng phát triển tốt và hạn chế những xu hướng phát triển xấu. Báo cáo này được xây dựng theo từng quý và các kết quả phân tích sẽ được gửi bằng cả văn bản và thuyết trình cho các cấp lãnh đạo của Ngân hàng Trung ương và cho bộ phận thanh tra tại chỗ. Thống nhất nội dung trong báo cáo đánh giá xếp hạng Báo cáo đánh giá xếp hạng được coi như là một cẩm nang, các thanh tra viên của NHNN sẽ tiến hành xếp hạng cho từng ngân hàng mỗi quý một lần dựa trên sự đánh giá của 6 cấu phần chính về năng lực và hoạt động của một ngân hàng. Sự xếp hạng sẽ cân đối với quy mô và sự phức tạp của ngân hàng, đặc trưng trong hoạt động và việc quản lý rủi ro của ngân hàng. Việc xếp hạng sẽ được sử dụng để đánh giá thực trạng của hệ thống ngân hàng và đưa ra những hành động cần thiết cho hoạt động thanh tra tại chỗ. Nội dung của toàn bộ hoạt động thanh tra tại chỗ sẽ dẫn đến những điều chỉnh cho việc xếp hạng tổng thể CAMELS, trong khi đó, việc xếp hạng từng cấu phần có thể được điều chỉnh dựa trên việc lên kế hoạch và mục tiêu thanh tra. Thống nhất nội dung trong báo cáo cảnh báo sớm Báo cáo cảnh báo sớm là một báo cáo đi kèm hằng tháng với Báo cáo giám sát vĩ mô, được xây dựng bởi bộ phận giám sát từ xa. Xuất phát từ những phân tích về phân bố tần suất trong báo cáo giám sát vĩ mô, báo cáo cảnh báo sớm đưa ra danh sách các ngân hàng có những đột biến xấu trong mỗi đồ thị phân bố tần suất. Do vậy, đồ thị phân bố tần suất về lợi nhuận ròng/ tổng tài sản sẽ cho thấy những ngân hàng và những chỉ số nằm dưới giá trị ngưỡng (do bộ phận giám sát từ xa đặt ra, giá trị ngưỡng này có thể là giá trị tuyệt đối, ví dụ dưới 0, hoặc có thể là tương đối, ví dụ một tỷ lệ thấp nhất nào đó do bộ phận giám sát từ xa đưa ra), giá trị này cũng cần thông báo cho bộ phận thanh tra tại chỗ. Từ những thông tin mới này, bộ phận thanh tra tại chỗ có thể quyết định một mức xếp hạng mới nếu đó là thông tin bổ sung quan trọng (và do vậy sẽ phải rà soát lại báo cáo giám sát CAMELS) hoặc có thể tăng cường và bổ sung thêm những nhận định và những xếp hạng đã có trong những báo cáo giám sát CAMELS gần đây nhất. Phương pháp này cho phép việc giám sát gần như là liên tục mà không đòi hỏi quá nhiều công sức và thời gian trong việc phải lặp đi lặp lại việc viết các báo cáo và phân tích khi mà các công cụ trong đó không có gì thay đổi. Như vậy, nội dung trong báo cáo cảnh báo sớm bao gồm: - Lựa chọn các đồ thị phân bố tần suất theo các chỉ tiêu đã đặt ra từ Báo cáo giám sát vĩ mô; - Xác định các giá trị giới hạn cho mỗi đồ thị phân bố tần suất để xác định những biểu hiện đột biến có thể tiềm ẩn rủi ro; - Liệt kê các NHTM có những bất thường. Ví dụ:  

Chỉ số so sánh	Tên	Giá trị
Lợi nhuận ròng/Tổng TS	Ngân hàng A Ngân hàng B	-0,05 -0,01
Chênh lệch LS/Tổng TS	Ngân hàng C	32%

Gửi danh sách này cho bộ phận thanh tra tại chỗ để rà soát lại báo cáo giám sát CAMELS. Thống nhất nội dung trong báo cáo tiền thanh tra Báo cáo tiền thanh tra là báo cáo được thực hiện sau khi đã có quyết định liên quan đến việc thanh tra một NHTM cụ thể. Báo cáo này sẽ do lãnh đạo Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng và cán bộ Trưởng đoàn thanh tra đã chỉ định cùng phối hợp thực hiện nhằm xác định được những nội dung cần chú trọng trong quá trình thanh tra đối với một NHTM cụ thể, đồng thời nghiên cứu những thông tin từ những kỳ thanh tra trước nhằm đảm bảo tính kế thừa và tính lịch sử trong quá trình thanh tra. (1) Phần thông tin khái quát: Cho biết tên NHTM, loại hình ngân hàng và đánh giá xếp hạng chung và các đánh giá xếp hạng từng cấu phần cụ thể về ngân hàng từ “Báo cáo đánh giá xếp hạng” của ngân hàng. (2) Phần thông tin từ kỳ thanh tra trước: Đây là phần thông tin đảm bảo tính liên tục trong thanh tra, giám sát đối với ngân hàng. Trưởng đoàn thanh tra có trách nhiệm xây dựng phần nội dung này nhằm có được sự liên hệ và đánh giá ban đầu về ngân hàng cần thanh tra, nhận ra những vấn đề nổi bật trong hoạt động ngân hàng trong thời gian qua, cũng như những lĩnh vực mà ngân hàng đã bị thanh tra trong thời gian gần nhất. (3) Phần tóm tắt thông tin tài chính về NHTM: Là phần nội dung đưa ra những chỉ số tài chính (lấy từ báo cáo đánh giá xếp hạng) giúp cho Trưởng đoàn thanh tra có đánh giá ban đầu về các điều kiện tài chính của ngân hàng. Trong đó, mức độ chính xác của các báo cáo được đánh giá lại thông qua việc xem xét kỹ lại các kết quả phân tích của bộ phận giám sát từ xa, xem xét lại hồ sơ thanh tra của kỳ thanh tra trước,… Đồng thời, phần nội dung này cũng chỉ ra những vấn đề quan tâm khác và các tác động dự kiến đối với ngân hàng và đoàn thanh tra. (4) Phần nội dung hoạt động thanh tra: Là phần thể hiện bản ghi nhớ kế hoạch thanh tra, được viết bởi Trưởng đoàn thanh tra và thiết kế cho từng NHTM, trong đó nêu ra một cách rõ ràng, cô đọng về những thông tin cần thu thập trong quá trình thanh tra, xác định những rủi ro chính và những lĩnh vực nổi bật cần quan tâm của ngân hàng, đưa ra những chi tiết khái quát về phương pháp thanh tra với sự tập trung vào những rủi ro chính và những lĩnh vực nổi bật. (5) Phần yêu cầu về cán bộ thanh tra: Là phần tổ chức nhân sự để đảm bảo rằng các nhân viên có kỹ năng và kinh nghiệm thích hợp được bố trí cho các đoàn thanh tra. Các cấu phần trong báo cáo tiền thanh tra đã đảm bảo cho hoạt động giám sát của Ngân hàng Trung ương được liên tục, có sự kế thừa và tổng hợp từ các dữ liệu trong quá khứ và các dữ liệu liên quan khác, đồng thời vẫn đảm bảo chất lượng của công tác thanh tra thông qua việc chuẩn bị và lên kế hoạch kỹ trước khi tiến hành hoạt động thanh tra tại ngân hàng. Các yêu cầu về nhân sự của đoàn thanh tra vừa đảm bảo chất lượng chuyên môn, vừa đảm bảo khả năng đào tạo cán bộ cho những cán bộ còn ít kinh nghiệm. 4. Hoàn thiện quy trình giám sát Quy trình giám sát cần có sự kết hợp của hai bộ phận chính là giám sát từ xa và thanh tra tại chỗ của Cơ quan Thanh tra, giám sát của NHNN. Ngoài vị trí và vai trò của từng bộ phận trong hệ thống giám sát nói chung (như đã mô tả ở trên), trong đó bộ phận giám sát từ xa và thanh tra tại chỗ cần phối hợp hoạt động và xây dựng các sản phẩm báo cáo giám sát như đã mô tả, quy trình giám sát cụ thể cũng cần được xây dựng nhằm chỉ rõ các bước công việc và đảm bảo tính chặt chẽ và hiệu quả cho công tác giám sát: Quy trình giám sát chi tiết cần được bắt đầu bằng các hoạt động thu thập thông tin của bộ phận giám sát từ xa thông qua các báo cáo tài chính của các NHTM được giám sát gửi định kỳ và các nguồn thông tin khác. Các thông tin thu thập được một mặt cần được lưu trữ tại Cục quản lý thông tin của NHNN, mặt khác, cần được bộ phận giám sát từ xa sử dụng để phân tích, đánh giá tổng thể hệ thống ngân hàng trong báo cáo giám sát vĩ mô, lập danh sách những ngân hàng có những dấu hiệu bất thường trong báo cáo cảnh báo sớm và tiến hành xếp hạng cho từng NHTM trong báo cáo đánh giá xếp hạng. Các báo cáo này được xây dựng và gửi cho bộ phận thanh tra tại chỗ. Dựa trên kết quả ban đầu của báo cáo cảnh báo sớm và báo cáo đánh giá xếp hạng bộ phận giám sát từ xa, bộ phận thanh tra tại chỗ lên kế hoạch thanh tra với các bước công việc của báo cáo tiền thanh tra, tiến hành thanh tra thực tế tại NHTM, sau đó đánh giá bổ sung, điều chỉnh xếp hạng trong báo cáo đánh giá xếp hạng và đưa ra những khuyến nghị hoặc yêu cầu đối với NHTM bị thanh tra. Tiếp theo, Cơ quan Thanh tra, giám sát của NHNN phải giám sát việc thực hiện các yêu cầu và khuyền nghị đối với NHTM. Sau khi báo cáo kết quả thực hiện các yêu cầu của NHTM thì quy trình thanh tra, giám sát đối với một NHTM trong một kỳ giám sát được tạm thời kết thúc và tiếp tục bắt đầu cho một kỳ giám sát mới với NHTM theo các bước được lặp lại. Trong quá trình thực hiện các bước của quy trình giám sát, cần lưu ý không tiến hành thanh tra quá 6 tuần cho một ngân hàng. Vì mục tiêu của công tác thanh tra không chỉ là đánh giá và xếp hạng ngân hàng, mà còn phải đảm bảo tính hiệu lực của kết quả xếp hạng. Thông thường, theo như đánh giá của Basel thì 90% kết quả xếp hạng CAMELS là không đổi sau 3 tháng đánh giá; 80% kết quả xếp hạng là không đổi sau 12 tháng đánh giá. Còn sau 18 tháng đánh giá thì kết quả xếp hạng sẽ chỉ giống như việc lựa chọn một con số ngẫu nhiên, mà không còn chính xác nữa. Do vậy, xếp hạng CAMELS không còn ý nghĩa nghiên cứu khi để thời gian dài. Thu thập số liệu           Xếp hạng CAMELS                      Rà soát (Chỉnh sửa) ————— —–> /———————————– ——>/——————————–/ 2 tuần                                 6 tuần                                               1 tháng = 3 tháng để có được một kết quả xếp hạng CAMELS 5. Đào tạo cán bộ giám sát có chuyên môn và đội ngũ kế cận Kế hoạch phát triển nguồn nhân lực luôn là yếu tố được NHNN quan tâm và đề cao. Tuy nhiên, kế hoạch cụ thể cần được xây dựng theo hướng: - NHNN cần có một chuyên gia tư vấn thường trú có kinh nghiệm để hướng dẫn và đào tạo trực tiếp cho các cán bộ thanh tra tại chỗ và các cán bộ phân tích từ xa. - NHNN cần phát triển một chương trình chuẩn về đào tạo, cấp chứng chỉ và đánh giá cán bộ. - Việc đào tạo tại các chi nhánh cần nhận được sự chú ý đặc biệt ngay từ đầu. - NHNN cần bố trí việc hợp tác đào tạo và đào tạo ở nước ngoài với mục tiêu xác đáng và rõ ràng. Ngoài những kế hoạch tăng cường đào tạo chuyên môn cho các cán bộ thanh tra giám sát, việc trau dồi kinh nghiệm cho các cán bộ còn được thể hiện ở công việc điều phối và quyết định phân công cán bộ trong quá trình thanh tra từ các lãnh đạo. Theo đó, việc sắp xếp công việc và vị trí công tác cho các cán bộ thanh tra, giám sát phải đảm bảo: - Để duy trì khối lượng công việc vừa phải; - Để xác định và lên kế hoạch những yêu cầu chuyên môn; - Để thúc đẩy đào tạo và phát triển chuyên môn cho cán bộ thanh tra; - Để tránh sự trùng lặp trong công việc; - Để hoàn thành công tác thanh tra đúng tiến độ. Một yêu cầu quan trọng khác trong đào tạo cán bộ là việc phải đào tạo đội ngũ kế cận thông qua việc bố trí công việc để đảm bảo những cán bộ giỏi, dày dạn kinh nghiệm có thể hỗ trợ và hướng dẫn cho các cán bộ trẻ hoặc còn ít kinh nghiệm trong công việc. Điều này thường được thể hiện trong việc bố trí và lên kế hoạch nhân sự trong các cuộc thanh tra thực tế tại các NHTM. Trong đó, cán bộ lãnh đạo được phân công làm Trưởng đoàn thanh tra cần xây dựng nội dung về nhân sự của đoàn thanh tra trong báo cáo tiền thanh tra, đảm bảo (1) lựa chọn các cán bộ phù hợp với nội dung yêu cầu (như về thanh tra nợ, hoạt động ngân quỹ, vốn,…); và sau đó (2) sắp xếp những mức trình độ cần thiết cho từng nội dung thanh tra dựa trên những đánh giá của Trưởng đoàn thanh tra về rủi ro và mức độ phức tạp của nội dung này (ở mức cao, trung bình, thấp). Lãnh đạo thanh tra cũng sẽ (1) xác nhận mức độ năng lực theo yêu cầu của Trưởng đoàn thanh tra và danh sách những cán bộ được chỉ định và (2) phân công (bằng việc điền tên vào bảng phân công) những thanh tra viên cho từng nội dung thanh tra. Sử dụng phương pháp này, Trưởng đoàn thanh tra và lãnh đạo thanh tra sẽ thống nhất về nhân sự, về mức độ rủi ro của từng lĩnh vực và nội dung thanh tra. Như vậy, sau khi xác định phạm vi cần thiết phải thanh tra của ngân hàng, Trưởng đoàn thanh tra cần xác định mức độ chuyên môn cần thiết của các cán bộ cho từng lĩnh vực thanh tra chủ yếu. Ví dụ, Trưởng đoàn thanh tra dự kiến cần mức chuyên môn cao ở cấp độ 3 cho công tác thanh tra bộ phận chứng khoán và bộ phận thanh tra ngoại bảng vì ngân hàng đang có những vấn đề về chất lượng tài sản có và gần đây ngân hàng đang có chiều hướng gia tăng bảo lãnh nợ. Ngược lại, lĩnh vực báo cáo tài chính không có vướng mắc gì nên cán bộ thanh tra lĩnh vực phân tích tài chính có thể lựa chọn những cán bộ ít kinh nghiệm hơn. Và như vậy, các cán bộ ít có kinh nghiệm sẽ có cơ hội nâng cao trình độ và kinh nghiệm của mình khi được lựa chọn và tham gia trong các kỳ thanh tra tại chỗ tại các NHTM. Tóm lại, trình độ cán bộ giám sát còn đòi hỏi khả năng đào tạo các cán bộ giám sát trẻ, đội ngũ kế cận nhằm duy trì được chất lượng của hoạt động giám sát một cách ổn định và liên tục. Do vậy, trình độ của các cán bộ giám sát đòi hỏi phải thường xuyên được đánh giá và kiểm tra; xác định các yêu cầu về trình độ của cán bộ giám sát đối với từng công việc giám sát cụ thể, đảm bảo các cán bộ có trình độ cao, nhiều kinh nghiệm sẽ đảm nhiệm các công việc phức tạp. Đồng thời, các cán bộ trẻ, ít kinh nghiệm được tham gia vào các công việc đơn giản hơn, phù hợp với trình độ nhằm nâng cao năng lực và tích lũy kinh nghiệm, đảm bảo công tác đào tạo cán bộ được duy trì.