Đến nay, các doanh nghiệp ngoài quốc doanh chủ yếu hoạt động trong những ngành sử dụng nhiều lao động như dệt, may, hàng sử dụng hàng ngày, hàng lâu bền, (như vô tuyến, máy vi tính, tủ lạnh, điều hoà không khí) và các sản phẩm điện tử khác, máy móc, vật liệu xây dựng, xây dựng, vận tải đường bộ, bán lẻ, cung cấp thực phẩm, các dịch vụ hàng ngày khác v.v… Đồng thời, các DNNN vẫn giữ vai trò chủ đạo trong các ngành công nghiệp nặng đòi hỏi nhiều vốn như dầu mỏ, sản xuất điện, luyện kim,k hoá chất. Các DNNN cũng giữ vai trò chủ đạo trong một số ngành dịch vụ như tài chính, bảo hiểm, vận tải đường sắt và hàng không, viễn thông và dịch vụ y tế. Bởi vậy, hoạt động của các DNNN vẫn có tác động quan trọng đối với hoạt động của toàn bộ nền kinh tế. Sau khi Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới, một số ngành công nghiệp như công nghiệp ô tô, viễn thông, ngân hàng và bảo hiểm đang được mở cửa cho nước ngoài, sẽ có cạnh tranh gay gắt giữa DNNN với các hãng nước ngoài và hàng hoá nhập khẩu.
Trong khi tỷ lệ đóng góp của khu vực DNNN vào tổng sản phẩm trong nước đã giảm đi đáng kể, tỷ trọng của DNNN trong đầu tư (như lao động và đầu tư) tuy đã giảm nhưng vẫn giữ ở mức cao trong thập kỷ 80 và đầu thập kỷ 90. Các DNNN sử dụng đến 76% lao động thành thị vào năm 1980 và vẫn giữ vị trí chủ đạo (59%) cho đến tận năm 1995. Tuy nhiên, tỷ trọng của DNNN trên thị trường lao động đã giảm mạnh trong những năm cuối của thập niên 90, xuống chỉ còn 38% vào năm 2000. Việc giảm tỷ trọng của DNNN trong tổng đầu tư vào tài sản cố định cũng diễn ra chậm. Năm 1985, tỷ lệ này là 66% và giảm xuống 54% vào năm 1995 và 50% vào năm 2000 (xem Bảng 2 và Bảng 3).
Trong thời kỳ cải cách, các khoản vay của ngân hàng vẫn chủ yếu được dành cho các DNNN. Hay lấy Ngân hành Công thương quốc doanh – ngân hàng thương mại lớn nhất ở Trung quốc làm ví dụ. Vào giữa năm 1999, 79,1% tổng dư nợ cho vay ngắn hạn được giành cho các DNNN, trong khi chỉ có 20,9% là dành cho các doanh nghiệp ngoài quốc doanh. Trong số này, các doanh nghiệp sở hữu tập thể là đối tượng hưởng lợi chủ yếu. Các cuộc điều tra cho thấy, các doanh nghiệp tư nhân có quy mô nhỏ gặp nhiều khó khăn hơn do hạn chế về nguồn tài chính, trong khi, các doanh nghiệp tư nhân quy mô lớn, các công ty cổ phần, doanh nghiệp nước ngoài và trước đây là doanh nghiệp tập thể có thuận lợi hơn trong việc vay vốn ngân hàng (Wang,2000). Do vậy, các khoản vay không sinh lời của các ngân hàng quốc doanh phần lớn được giành cho DNNN đã tồn đọng với số lượng lớn buộc Chính phủ phải xoá phần lớn những khoản vay này vào cuối thập niên 90.
(2) Cải cách DNNN
Những thay đổi về chính sách và tình hình cải cách DNNN đã được tóm tắt tại phần 1. Trong phần này, chúng tôi sẽ tóm lược về quá trình diễn ra cải cách DNNN.
Các biện pháp cải cách trước đây chủ yếu dưới hình thức phân quyền là cần thiết đối với các DNNN trong khi nền kinh tế chuyển từ cơ chế kế hoạch hoá tập trung sang cơ chế thị trường. Tuy nhiên, kinh nghiệm vừa qua cho thấy việc tạo ra một môi trường thị trường cạnh tranh thông qua việc nới lỏng quản lí là không đủ để hồi sinh các DNNN, do đa số các DNNN không có động lực để chiến thắng trong cạnh tranh trên thị trường. Hơn nữa, Chính phủ với tư cách là người sở hữu các DNNN, lại thất bại trong việc đóng vai trò giám sát, quản lí doanh nghiệp như các chủ doanh nghiệp thường làm. Mặt khác, những cuộc cải cách mới đây đã tỏ ra có hiệu quả hơn nhờ việc đã giảm bớt gánh nặng lao động dôi dư của các DNNN và quan trọng hơn là cho phép thay đổi cơ cấu sở hữu DNNN bằng cách chấp nhận sở hữu tư nhân.
(3) Địa vị pháp lí của DNNN
Trước đây, các DNNN được gọi là doanh nghiệp sở hữu toàn dân hay doanh nghiệp quốc doanh hoàn toàn thuộc sở hữu nhà nước nhưng do các cấp chính quyền khác nhau quản lí (từ trung ương đến tỉnh, thành phố và huyện), với sự tham chiếu của nhiều bộ ngành khác nhau của Chính phủ. (Trước đây có các bộ và cục khác nhau tham gia quản lí DNNN hoạt động trong các ngành khác nhau). Hiện nay DNNN đã được xác định lại bao gồm các doanh nghiệp do nhà nước sở hữu toàn bộ và các doanh nghiệp do nhà nước kiểm soát (ở các doanh nghiệp này, nhà nước nắm giữ trên 50% cổ phiếu hoặc ít hơn 50% nhưng vấn nắm giữ nhiều cổ phiếu nhất). Cổ phiếu của nhà nước chia làm hai loại: Cổ phiếu do Chính phủ sở hữu trực tiếp và cổ phiếu của DNNN sở hữu toàn bộ.
Trước đây, quản lí Chính phủ đối với các DNNN được thực hiện thông qua các bộ hay các cục của Chính phủ. Các cơ quan này có nhiệm vụ quản lí các ngành nghề khác nhau ở địa phương và trung ương. Phần lớn các bộ và cục này đã được giải tán và tái cơ cấu lại như một công ty nắm vốn cổ phần hoặc các tập đoàn lớn. Vai trò của các tổ chức này đã thay đổi từ vai trò hành chính chuyển sang vai trò giám sát sở hữu nhà nước.
Đối với các doanh nghiệp nhỏ hơn, các công ty quản lí tài sản nhà nước các cấp được chuyển thành các đại diện của chủ sở hữu là Chính phủ đối với doanh nghiệp.
Với vai trò là chủ sở hữu công đối với các công ty cổ phần, chính phủ cử đại diện để tham gia vào cuộc họp của đại hội đồng và có quyền bầu giám đốc. Hội đồng quản trị bổ nhiệm người quản lí công ty.
Theo quy mô, các DNNN được chia ra thành các loại doanh nghiệp có quy mô rất lớn, lớn, vừa và nhỏ. Các định nghĩa trước đây được áp dụng khác nhau cho các ngành khác nhau theo năng lực sản xuất và giá trị tài sản cố định. Các định nghĩa mới đây được sử dụng cho 4 loại doanh nghiệp dựa trên tổng doanh thu hay tổng tài sản, cụ thể là DNNN có tổng doanh thu hoặc tổng tài sản trên 5 tỷ nhân dân tệ được xếp vào hạng doanh nghiệp rất lớn, từ 500 triệu đến 5 tỷ nhân dân tệ là các doanh nghiệp lớn, từ 50 tới 500 triệu nhân dân tệ là các doanh nghiệp vừa và các doanh nghiệp nhỏ có doanh thu hoặc tổng tài sản dưới 50 triệu nhân dân tệ.
Xét theo hình thức tổ chức, các DNNN được phân thành các doanh nghiệp độc lập và các tập đoàn. Doanh nghiệp độc lập thường có hệ thống quản lí từ trên xuống dưới tức là có trụ sở chính, các nhà máy và các phân xưởng. Bộ máy quản lí bao gồm phòng nhân sự, tài chính, thiết bị, sản xuất, cung ứng và thị trường, công nghệ, nghiên cứu và triển khai. Một tập đoàn bao gồm một công ty mẹ và các công ty con; nhiều tập đoàn còn có các công ty con cấp 3. Một số tập đoàn rất lớn có các văn phòng khu vực và các phòng chuyên trách từng lĩnh vực sản xuất.
(4) Công ty hoá các DNNN chuyển thành các công ty hoàn toàn thuộc vốn nhà nước.
Luật công ty đã được ban hành năm 1993. DNNN phải chuyển dần thành công ty TNHH và công ty cổ phần. Mục đích của việc chuyển đổi này là thành lập một hệ thống DNNN hiện đại hoạt động đượctiêu chuẩn hoá trên thị trường. Sau đó, quy định về việc đăng ký thành lập công ty đã được ban hành. Pháp luật quy định rằng công ty TNHH chuyển đổi từ DNNN phải có từ hai chủ sở hữu trở lên. Sau khi đã tiến hành kiểm kê tài sản, thông qua điều lệ công ty và được cuộc họp của các chủ sở hữu cho phép, doanh nghiệp được đăng ký là công ty TNHH. Trong một vài trường hợp, với giấy phép của hội đồng nhà nước, một doanh nghiệp nhà nước có thể chuyển đổi thành công ty TNHH do Nhà nước sở hữu toàn bộ vốn chẳng hạn như Công ty Dầu mỏ Trung quốc và Công ty Viễn thông Trung quốc.
Cho đến nay, phần lớn các công ty TNHH và công ty cổ phần được chuyển đổi từ DNNN hoặc là công ty nhà nước sở hữu hoàn toàn vốn hoặc là công ty hoàn toàn thuộc sở hữu nhà nước nhưng có nhiều cổ đông, hoặc nhà nước chi phối và có một số lượng cổ phần nhỏ không thuộc sở hữu nhà nước. Những doanh nghiệp này thường có địa vị pháp lý chung như các công ty khác. Tuy nhiên, do không có thay đổi cơ bản về cơ cấu sở hữu, phương thức và cơ cấu quản lí vẫn còn giống với các DNNN.
(5) Tập đoàn
Tập đoàn là một liên hiệp các doanh nghiệp do một số pháp nhân thành lập và có cơ cấu tổ chức bao gồm một công ty mẹ và các công ty con. Tập đoàn được thành lập trên cơ sở một doanh nghiệp lớn làm nòng cốt và kết hợp với một số các doanh nghiệp khác có quan hệ góp vốn và các quan hệ khác chẳng hạn như quan hệ trong quá trình sản xuất, kỹ thuật, hợp đồng v.v…
Một tập đoàn có những đặc điểm sau đây:
· Các doanh nghiệp thành viên được liên kết với nhau trên cơ sở quan hệ góp vốn;
· Tập đoàn được tổ chức theo mô hình công ty mẹ-công ty con;
· Tập đoàn không phải là một pháp nhân duy nhất nhưng được đăng ký trước pháp luật; và
· Tập đoàn có quy mô lớn.
Theo chức năng, tập đoàn có các hình thức sau đây:
a. Tập đoàn hình thành nhằm mục tiêu tăng cường hiệu quả quản lí. Trong trường hợp này, tập đoàn chủ yếu thực hiện chức năng kinh doanh vốn và quản lí về chiến lược mà không trực tiếp tham gia vào các hoạt động sản xuất. Thay vào đó, các hoạt động sản xuất do các công ty con thực hiện. Ví dụ về mô hình này bao gồm Công ty Dầu khí Trung Quốc hay Công ty Điện lực Trung Quốc v.v…
b. Tập đoàn hình thành trên cơ sở kết hợp các hoạt động kinh doanh đa ngành nghề và quản lí vốn. Bản thân trụ sở chính của các tập đoàn được tổ chức theo hình thức này là một công ty mệ, ví dụ Tập đoàn Gang thép Bảo sơn và Đệ nhất Tập đoàn Ôtô Trung Quốc v.v…
Mục đích chính của việc thành lập các tập đoàn là tranh thủ lợi thế về quy mô và kết hợp các ưu thế của sự chuyên môn hoá với hoạt động kinh doanh đa dạng.
Việc thành lập các tập đoàn chủ yếu được thực hiện bằng ba phương pháp:
a. Chính phủ chủ động ra quyết định thành lập tập đoàn bằng biện pháp mệnh lệnh, hành chính. Theo phương thức này, Chính phủ trở thành một hoặc một số sở hữu chủ yếu hoặc duy nhất.
b. Một số DNNN nòng cốt đầu tư vào các doanh nghiệp khác.
c. Thông qua hoạt động mua bán và sát nhập giữa các doanh nghiệp.
Chính phủ Trung Quốc đã ban hành hàng loạt chính sách để khuyến khích việc thành lập các tập đoàn. Những chính sách này bao gồm một số biện pháp ưu đãi trong việc huy động vốn, cấp giấy phép xuất-nhập khẩu, cho phép thành lập các công ty tài chính, cho phép đầu tư, phát triển sản phẩm mới và các ưu đãi về thuếv.v..
Các công ty con của tập đoàn bao gồm những công ty do công ty mẹ sở hữu toàn bộ vốn hay sở hữu số cổ phần chi phối, hay những công ty có các quan hệ sản xuất với công ty mẹ và các công ty con khác nhưng không có quan hệ góp vốn lẫn nhau. Các công ty thành viên tập đoàn là các pháp nhân có năng lực pháp luật như nhau. Một tập đoàn phải có hội đồng quản trị.
Nhờ những lợi thế về quy mô, tập đoàn đóng vai trò quan trọng trong một số ngành kinh tế. Tuy nhiên, một số tập đoàn được thành lập bằng các biện pháp hành chính và do đó lại gặp phải những bất lợi vốn có hay sự can thiệp hành chính. Kết quả là những tập đoàn này có kết quả kinh doanh không mấy khả quan.
(6) Chuyển đổi các DNNN thành công ty cổ phần.
Định hướng chủ yếu của cải cách DNNN là xây dựng một cơ cấu sở hữu hỗn hợp, tức là thiết lập sở hữu phi nhà nước đối với các DNNN. Quyền sở hữu phi nhà nước bao gồm việc sở hữu cổ phần của các cán bộ quản lí doanh nghiệp và người lao động, nhà đầu tư nước ngoài và các tổ chức tư nhân bên ngoài. Có hai phương pháp chủ yếu để dẫn đến việc đa dạng hoá sở hữu nhà nước. Đó là bán cổ phần nhà nước và phát hành cổ phiếu mới.
Khó khăn chủ yếu trong việc chuyển đổi các DNNN thành các công ty cổ phần là tìm ra các nhà đầu tư tư nhân. Những DNNN có thể thu hút được các nhà đầu tư bên ngoài phải có kết quả kinh doanh tốt hay triển vọng thu lãi. Tuy nhiên, số lượng các DNNN thuộc loại này không nhiều. Kinh nghiệm quốc tế và kinh nghiệp của Trung quốc trong những năm thực hiện cải cách vừa qua đã cho thấy điểm mấu chốt là phải có sự tham gia năm giữ cổ phần của các cán bộ quản lí doanh nghiệp. Đây chính là cơ sở để thu hút thêm các nhà đầu tư mới.
Để chuyển các DNNN thành các công ty cổ phần, việc kiểm toán và định giá tài sản là hết sức cần thiết. Những điều kiện để bán cổ phiếu được căn cứ theo hợp đồng và dựa trên giá trị tài sản đã qua thẩm định hay thông qua bán đấu giá hay được xác định trên thị trường chứng khoán.
Để trở thành công ty cổ phần, cần phải có ít nhât 5 cổ đông sáng lập. Số vốn đăng ký tối thiểu là 10-30 triệu NDT đối với tương ứng doanh nghiệp không có vốn nước ngoài và doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Để thành lập một công ty cổ phần, cần có sự chấp thuận của một cơ quan của Chính phủ trung ương hay chính quyền tỉnh (bao gồm chính quyền đặc khu tự trị hay chính quyền thành phố trực thuộc trung ương). Chỉ có công ty cổ phần mới được niêm yết trên thị trường chứng khoán.
Việc bán cổ phần trong các DNNN cho các nhà đầu tư nước ngoài phải phù hợp với các quy định của Chính phủ, cụ thể là “Hướng dẫn về đầu tư nước ngoài” và các chính sách công nghiệp khác. Chẳng hạn, chính sách phát triển công nghiệp ô tô quy định rằng nhà đầu tư nước ngoài không được nắm giữ quá 49% số cổ phần trong một nhà máy lắp ráp ô tô.
Các DNNN đã được chuyển đổi thành công ty cổ phần đã đạt được kết quả kinh doanh tốt hơn so với các DNNN không được chuyển đổi thành công ty cổ phần. Trong khi đó, một số công trình nghiên cứu đã cho thấy rằng hoạt động của những công ty cổ phần có cổ phần chi phối của nhà nước nói chung kém hơn so với các công ty cổ phần do khu vực phi nhà nước chi phối.
(7) Cho thuê DNNN.
Hệ thống hợp đồng trước đây (hệ thống trách nhiệm doanh nghiệp) giữa Chính phủ với DNNN được áp dụng từ năm 1985 đến năm 1995. Đó là một giải pháp cải cách tạm thời và còn có nhiều tồn tại. Do đó, giải pháp này đã bị huỷ bỏ từ năm 1995.
Trong thập kỷ 90, một số DNNN vừa và nhỏ đã cho các nhà thầu tư nhân thuê (thường là các nhà quản lí doanh nghiệp trước đây). Trong nhiều trường hợp, giải pháp này đã giúp cải thiện được kết quả hoạt động của doanh nghiệp. Tuy nhiên, người ta thường coi việc cho thuê là bước đầu tiên để tiến tới bán doanh nghiệp.
(8) Quản lí tài sản nhà nước
Các công ty quản lí vốn nhà nước là những doanh nghiệp được Chính phủ uỷ quyền làm đại diện cho Chính phủ nắm cổ phần của nhà nước tại DNNN hoặc công ty cổ phần. Các cơ quan của Chính phủ chịu trách nhiệm về quản lí vốn của nhà nước có trách nhiệm vận hành những công ty này.
Các công ty quản lí vốn của nhà nước tham gia vào việc quản lí vốn, thông thường không tham gia trực tiếp vào quá trình sản xuất. Các công ty này thường có các bộ phận sau: nhân sự, tài sản, tài chính, pháp chế, vận hành và quản lí, vốn nhân lực và văn phòng công ty.
(9) Bài học về cải cách DNNN
Giải pháp cải cách ban đầu, chủ yếu là phân quyền, là cần thiết đối với DNNN trong điều kiện nền kinh tế đang chuyển đổi từ cơ chế kế hoạch hoá tập trung sang cơ chế thị trường. Tuy nhiên, kinh nghiệm quá khứ cho thấy, để thiết lập một môi trường thị trường cạnh tranh bằng cách bãi bỏ các quy định là không đủ để phục hồi các DNNN, bởi vì phần lớn các DNNN đang thiếu động lực để đạt được mức cạnh tranh thị trường. Hơn nữa, Chính phủ với tư cách là chủ sở hữu DNNN, đã thất bại trong việc thực hiện vai trò là người giám sát quản lí doanh nghiệp như các chủ sở hữu doanh nghiệp tư nhân thường làm. Mặt khác, công cuộc cải cách gần đây nhất làm giảm bớt gánh nặng của DNNN về lao động dôi dư và quan trọng hơn cả là những thay đổi cho phép trong cấu trúc sở hữu của DNNN bằng việc chấp nhận sở hữu tư nhân có vẻ hiệu quả hơn. Để thảo luận sâu hơn về việc tại sao lại là như vậy, cần có sự đánh giá về những vấn đề mà các DNNN đã phải đối mặt trong quá khứ.
a. Sự can thiệp của Chính phủ. Có quá nhiều sự giám sát và can thiệp đối với DNNN và đã gây ra hiệu quả thấp. Đây là một vấn đề lớn trong quá khứ, nhưng về cơ bản đã và đang được giải quyết bằng việc bãi bỏ các quy định trong suốt giai đoạn cải cách. Hầu hết những nhà quản lí DNNN hiện nay có đủ quyền tự chủ trong việc gia quyết định và vận hành doanh nghiệp trên thị trường.
b. Động lực khuyến khích, Tiền lương, tiền thưởng cho cả nhà quản lí và người lao động trong DNNN đã được quy định và thường không tương xứng với kết quả làm việc của họ. Việc quyết định mức lương trong DNNN đã trở nên linh hoạt hơn sau khi cải cách mặc dù nhiều nhà quản lí DNNN vẫn được trả lương ở mức thấp hơn so với những nhà quản lí làm việc cho các công ty tư nhân hoặc công ty nước ngoài hoặc được trả cao hơn nhưng vẫn không tương xứng với sự đóng góp của họ vào doanh nghiệp. Các khu vực khác nhau có tình trạng khác nhau. Theo báo cáo của Cơ quan Thống kê Quốc gia Trung Quốc năm 1999, mức lương của Ban giám đốc cao nhất trong DNNN gấp 200 lần mức lương bình quân của người lao động ở Tỉnh Tứ Xuyên, trong khi đó ở Tỉnh Hà nam chỉ gấp 5 lần. Một ví dụ khác, một công ty được niêm yết trên thị trường chứng khoán, trong năm 1998 đã thu lãi ròng 553 triệu tệ nhưng mức lương hàng năm của Ban giám đốc chỉ là 33.000 tệ. Trong khi đó, một công ty chứng khoán khác, năm 1998 đã phát sinh lỗ là 97 triệu tệ, nhưng mức lương của Ban giám đốc là 430.000 tệ, cao hơn rất nhiều so với mức lương bình quân. Một phân tích tương quan cho thấy các mức lương của giám đốc và Ban giám đốc của 919 công ty được niêm yết trên thị trường chứng khoán trong năm 1999 là không tương quan hoặc chỉ tương quan rất ít tới hiệu quả hoạt động của các công ty này (Zhang, 2001).
c. Hình thức phat. Trước đây, công việc được đảm bảo dài hạn cho cả người lao động và nhà quản lí DNNN. Điều này làm cho họ không quan tâm đến hiệu quả công việc và tương lai của doanh nghiệp. Đối với người lao động trong mấy năm gần đây, suy nghĩ này đã thay đổi bởi vì một số lượng lớn người lao động trong DNNN bị cho thôi việc. Tuy nhiên, đối với người quản lí doanh nghiệp, thực tế họ gặp rất ít rủi ro về công việc khi họ quản lí yếu kém và điều này đã ủng hộ thái độ thiếu trách nhiệm của họ. Do thiếu cơ chế phạt nên hiệu quả hoạt động của DNNN phụ thuộc chủ yếu vào tính cách cá nhân của các nhà quản lí doanh nghiệp.
d. Vấn đề giám sát. Cùng với quá trình bãi bỏ các quy định trong giai đoạn cải cách, việc giám sát của sở hữu đối với quản lí DNNN cũng bị buông lỏng nên đã tạo điều kiện cho tình trạng tham nhũng và không làm tròn nhiệm vụ của các nhà quản lí. Một số nguyên nhân còn tiềm ẩn đằng sau. Thứ nhất, còn thiếu chuẩn mực, thủ tục, các quy tắc kiểm toán và giám sát hiệu quả. Thứ hai, như một số tác giả đã chỉ ra, chủ sở hữu là Chính phủ còn thiếu thông tin về quản lí DNNN (Lin và Cai, 1997). Điều này cũng liên quan đến liệu một số DNNN có ngoài tầm kiểm soát có hiệu quả của Chính phủ không?. Thứ ba, không giống như các chủ sở hữu tư nhân, các quan chức Chính phủ chịu trách nhiệm về DNNN không có quyền lợi cá nhân liên quan đến hiệu quả hoạt động của DNNN dưới sự giám sát của họ. Thực tế, liệu họ có quan tâm đến hiệu quả hoạt động của DNNN không phụ thuộc vào tính cách cá nhân của họ. Thứ tư, thái độ tìm kiếm – thuê mướn của các quan chức Chính phủ đang làm giảm khả năng cạnh tranh của DNNN. Có một câu hỏi đặt ra là Chính phủ tự cư xử như thế nào cho phải phép nếu như họ là một chủ sở hữu thiếu trách nhiệm đối với DNNN và hơn nữa điều này còn liên quan đến việc làm thế nào để giám sát được các quan chức Chính phủ.
e. Thái độ đầu tư của Chính phủ. DNNN hoạt động yếu kém phần lớn là do việc Chính phủ đầu tư quá mức vào nhiều lĩnh vực sản xuất. Chính quyền địa phương, từ cấp tỉnh đến thị xã, đều thích đầu tư vào sản xuất và cạnh tranh với nhau mà ít quan tâm đến rủi ro đầu tư. Điều này đã dẫn đến tình trạng dư thừa quá mức khả năng sản xuất. Năm 1995, việc sử dụng năng lực sản xuất của các nhà sản xuất (tức là tổng sản phẩn trên tổng khả năng sản xuất) của quá nửa trong số 900 sản phẩm công nghiệp là dưới mức 60%. Năm 1998, ở Trung Quốc có tổng số 120 nhà sản xuất ô tô, hầu hết là DNNN, với tổng sản lượng hàng năm là 1,6 triệu ô tô. Trong đó, chỉ có một doanh nghiệp đạt được quy mô kinh tế tối thiểu là 150.000 xe ô tô/năm. Cũng trong năm này, ở Trung Quốc có 3.500 lò nấu thép và sắt, cũng hầu hết là DNNN, chỉ 5 trong số đó đạt được mức sản lượng 4 triệu tấn (Liu, 2001). Tình trạng vượt quá công suất và dưới mức quy mô kinh tế cho thấy, so với các nhà đầu tư tư nhân, các nhà đầu tư Chính phủ có vẻ mạo hiểm hơn trong đầu tư và không quan tâm đến rủi ro và hiệu quả[5]. Điều này cũng chỉ ra việc thiếu cơ chế phá sản DNNN và hợp nhất các DNNN dưới sự quản lí của các tỉnh, địa phương và chính quyền thị xã hoặc giữa DNNN và doanh nghiệp ngoài quốc doanh.
Những vấn đề được đề cập trên đây có thể tóm tắt thành hai vấn đề chính sau: 1) Nhu cầu thiết lập hệ thống giám sát để đánh giá chính xác hiệu quả quản lí DNNN và cớ chế khuyến khích tạo động lực và cơ chế phạt, và 2) Sự cần thiết phải điều chỉnh hành vi của chủ sở hữu của DNNN. Trong môi trường cạnh tranh, DNNN có thể tái sinh nếu như đáp ứng được các nhu cầu của thị trường. Tuy nhiên, kinh nghiệm quá khứ cho thấy trong khuôn khổ sở hữu đang tồn tại thì điều này rất ít khi thành công. Trong trường hợp này,nhu cầu thứ ba trở nên cần thiết: để thay thế chủ sở hữu nhà nước duy nhất của DNNN bằng cơ cấu đa sở hữu hỗn hợp hoặc tư nhân hoá hoàn toàn. Nghĩa là chuyển DNNN thành công ty cổ phần, công ty liên doanh, hợp tác xã và công ty tư nhân. Những giải pháp cải cách này có vẻ giúp ích cho việc phá bỏ sự trì trệ của DNNN.
Cũng có rất nhiều khó khăn và tốn kém đối với quá trình tư nhân hoá. Đặc biệt để tư nhân hoá DNNN lớn, một vấn đề chung là không có đủ người mua trong nước, trong khi đó việc giám sát của người nước ngoài trong hầu hết các doanh nghiệp lớn về mặt chính trị là không thể chấp nhận được. Một hệ thống nắm cổ phần bị phân tán do nhiều chủ sở hữu nhỏ nắm giữ có thể giúp vượt qua khó khăn này nhưng có thể lại không giải quyết được vấn đề giám sát. Thực tế, tài sản nhà nước thường được bán cho các nhà quản lí DNNN và những người khác ở mức giá rất thấp, như những món quà không phải trả tiền. Đây có thể là một trong những giải pháp ít nhất cũng giải quyết được vấn đề hiệu quả, mặc dù giải pháp này không thực hiện được vấn đề phấn phối lại tài sản công một cách công bằng nên rất dễ gây ra xung đột xã hội và liên quan đến tham nhũng. Hơn nữa, tư nhân hoá không được áp dụng đối với những DNNN sản xuất sản phẩm công ích hoặc có ảnh hưởng ngoại lai mạnh. Để tránh vấn đề này, một cơ cấu sở hữu hỗn hợp có thể vẫn là lựa chọn tốt nhất trong quá trình cải cách DNNN lớn.
Một khi sở hữu công còn tồn tại, ngay cả khi sở hữu tư nhân có trong cơ cấu sở hữu của DNNN, thì vẫn cần một hệ thống giám sát tốt hơn từ Chính phủ và những đại diện có kỷ cương của Chính phủ đối với sở hữu công. “ Hệ thống uỷ quyền quản lí tài sản nhà nước” đã được vận dụng mấy năm gần đây sẽ hữu hiệu nếu như xác định rõ vai trò của tổ chức được uỷ quyền này và có hệ thống đánh giá rõ ràng minh bạch.
Một vấn đề nữa là hệ thống an ninh xã hội không hoàn hảo. Để có hệ thống việc làm linh hoạt trong DNNN, hệ thống an ninh xã hội là điều kiện đầu tiên để giảm bớt những ảnh hưởng xấu đến người lao động bị mất việc làm để giảm bớt chi phí xã hội của quá trình cải cách. Hệ thống an ninh xã hội nên được hình thành càng sớm càng tốt.
(10) Khả năng cạnh tranh của DNNN và DNNQD.
Giai đoạn từ 1993 đến 1998 có sự giảm liên tục về lợi nhuận của DNNN. Xu hướng này đã thay đổi trong giai đoạn 1998-2000, khi lợi nhuận của DNNN trong ngành công nghiệp tăng từ 53 tỷ tệ lên 241 tỷ tệ tăng gấp 4 lần. Tổng lợi nhuận của các doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh tăng đáng kể, từ 93 tỷ tệ lên 199 tỷ tê[6], mặc dù những cải thiện trong DNNN lớn hơn so với DNNQD (xem Cơ quan Thống kê Quốc gia Trung Quốc, 2001).
Có những nhân tố bên ngoài tác động tới việc cải thiện hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp giai đoạn 1998-2000 (Wang, 2002)L:
Thứ nhất, lãi xuất đã giảm đáng kể, giúp giảm chi phí của doanh nghiệp (cả DNNN và DNNQD) có vay vốn ngân hàng. Một tính toán cho thấy việc giảm lãi suất từ năm 1998 đến 2000 đã giúp DNNN tăng 52 tỷ tệ lợi nhuận, chiếm 28% tổng số lợi nhuận tăng lên. Cũng trong giai đoạn này, cắt giảm lãi suất giúp DNNQD tăng lợi nhuận 30 tỷ tệ, chiếm 29% tổng lợi nhuận tăng lên của DNNQD.
Thứ hai, sự tăng lên của giá dầu trên thị trường thế giới và trong nước, làm cho ngành dầu khi thu được nhiều lợi nhuận hơn. Lợi nhuận trong ngành chiết khấu dầu (gần như toàn bộ là sở hữu nhà nước) năm 1998 và 2000 tương ứng là 14 và 115 tỷ tệ, tăng 101 tỷ tệ. Dự kiến sơ bộ cho thấy 37 tỷ tệ là do cắt giảm lãi suất. Do vậy, 97 tỷ tệ còn lại cơ bản là do sự thay đổi giá dầu. Cũng trong thời gian này, sự tăng lên về giá dầu cũng làm tăng chi phí sản xuất trong các DNNN và do đó cũng ảnh hưởng không tốt đến lợi nhuận của DNNN trừ những công ty dầu. Những ảnh hưởng này tính được là 18 tỷ tệ. Do vậy, việc tăng giá dầu thực tế làm tăng lợi nhuận của DNNN lên 79 tỷ tệ, chiếm 42% tổng lợi nhuận tăng thêm của DNNN công nghiệp.
Thứ ba, trong giai đoạn 1998-2000, 148,7 tỷ tệ nợ khó đòi trong DNNN đã được khoanh nợ (theo Li, 2001). 30 tỷ tệ được dự kiến chuyển cho cơ quan nắm giữ cổ phần thuộc 4 cơ quan nhà nước. Điều này cũng làm giảm chi phí thanh toán lãi suất của DNNN là 10 tỷ tệ, chiếm 5,4% tổng lợi nhuận tăng của DNNN.
Như vậy, 75% lợi nhuận tăng lên của DNNN có thể là do sự thay đổi của cácnhân tố bên ngoài. 25% còn lại, hay 47 tỷ tệ, là do các nhân tố bên trong DNNN tạo lên. Kết quả tổng lợi nhuận tăng lên thực tế là 89%, từ 53 tỷ tệ năm 1998 lên 99 tỷ năm 2000. Cũng trong giai đoạn này, lợi nhuận thực tế của DNNQD tăng lên 117%, từ 93 tỷ lên 203 tỷ (sau khi khấu trừ những tác động tích cực và tiêu cực của các nhân tố bên ngoài như mức lãi suất thấp hơn và giá dầu cao hơn). Nếu chúng ta sử dụng lợi nhuận sau khi khấu trừ những nhân tố ảnh hưởng bên ngoài để tính tỷ xuất sinh lợi của tài sản trong năm 2000 thì tỷ xuất sinh lợi của tài sản DNNN tăng từ 0,7% lên 1,3% trong giai đoạn 1998-2000 và từ 2,8% lên 4,8% đối với các DNNQD. Những kết quả này được minh hoạ trong Bảng 4.
Những tính toán trên đây cho thấy đã có sự cải thiện trong thành quả của DNNN, hàm ý rằng cải cách DNNN từ năm 1998 đến nay đã có hiệu quả mặc dù hiệu quả chưa được như mong muốn. Tuy nhiên, hiệu quả hoạt động của DNNN vẫn thấp hơn so với DNNQD. Hình 1 cho thấy, trong năm 2000, những nhóm ngành công nghiệp có tỷ lệ DNNN cao hơn nhìn chung có tỷ suất sinh lợi của tài sản thấp hơn.
Tóm lại, cải cách cơ cấu sở hữu trong DNNN đã thu được kết quả ban đầu và cho thấy đây là hướng đúng mặc dù không có giải pháp đơn giản cho cải cách DNNN mà cũng không có giải pháp “liệu sốc mạnh” nào có thể giải quyết vấn đề qua một đêm. Áp dụng câu “Để vượt qua sông phải dò đá” mà tiếp thu kinh nghiệm cải cách trong quá khứ của Trung quốc với việc xem xét cận thận tất cả những ảnh hưởng kinh tế và xã hội, đó vẫn là chiến lược tốt nhất cho cải cách DNNN trong tương lai.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Gao, S. Q and Q. X. Yang,2001, Cải cách DNNN ở Trung Quốc, NXB Nhân dân Tế Nam.
2. Li, R. R. (Chủ nhiệm Uỷ ban Kinh tế và Thương mại Nhà nước), 2001, “Hoàn thiện toàn diện công tác kinh tế và thương mại”, Báo Kinh tế và Thương mại Trung Quốc, Số 1, trang 5, Bắc Kinh.
3. Lin, Y. F and F. Cai, 1997, Thông tin đầy đủ và Cải cách DNNN, NXB Sơn Liên, Thượng hải.
4. Liu, Z. L (Nguyên Bộ Trưởng Bộ Tài chính), 2001, “Tầm quan trọng và sự cấp thiết thực hiện chiến lược cơ cấu lại DNNN”, Số 2, Trang5-7, Thế giới quản lí, Bắc Kinh.
5. Wang, X. L., 2000, “Chương 1, Bản chất của sự tăng trưởng kinh tế và sự thay đổi thể chế của Trung Quốc”. Trong Wang and Fan (Chủ biên), trang3-68, Bản chất của sự tăng trưởng kinh tế Trung Quốc, NXB Kinh tế và Khoa học, Bắc Kinh.
6. Wang, X. L., 2002, “Cải cách DNNN ở Trung Quốc: liệu có hiệu quả không?” trong Garnaut and Song (Chủ biên): Trung Quốc 2002: Gia nhập WTO và Khủng hoảng Thế giới, NXB Châu Á Thái Bình Dương thuộc Trường Đại học Quốc gia Úc, 2002, Canberra.
7. Wang, X. L., sắp xuất bản, “Sự đóng góp của khu vực ngoài quốc doanh vào phát triển kinh tế Trung quốc” trong Garnaut và Song (Chủ biên), Chuyển đổi kinh tế lần thứ ba của Trung Quốc: Sự nổi lên của Kinh tế Tư nhân, Routledge, London.
8. Zhang, M. Q., 2001, “Điều gì thiếu sót trong hệ thống lương?”, Số 3, Trang 50-51,Cải cách Trung Quốc, Bắc Kinh.
Công ty Luật Bắc Việt Luật
P2802, tầng 28, tòa nhà Central Fied , Trung Kính, Trung Hòa, Cầu Giấy, Hà nội
Tel: 87696666-0386319999
Hotline: 0938-188-889 – 0913753918
www.bacvietluat.vn - www.tuvanluat.net - www.sanduan.vn"HÃY NÓI VỚI LUẬT SƯ ĐIỀU BẠN CẦN"
