BẢO VỆ QUYỀN SỞ HỮU TRÍ TUỆ: LỢI BẤT CẬP HẠI?

TRƯƠNG LONG Quyền sở hữu trí tuệ là một trong những cơ sở căn bản của nền kinh tế hiện đại. Thế nhưng, hiện nay ngày càng xuất hiện nhiều dấu hiệu chứng tỏ rằng, thực tế của việc bảo vệ quyền tác giả (bản quyền) đối với các tác phẩm lại mâu thuẫn với một số quyền khác (thí dụ như quyền tự do phát biểu ý kiến). Thêm vào đó, việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ nhất loại đang làm cản trở nghiêm trọng sự phát triển của khoa học và văn hóa. Hiện nay, theo quan điểm của website Wasprofile, chỉ còn mạng Internet là "lãnh thổ tự do" cuối cùng. Lợi… Nguyên tắc hoạt động của bản quyền dựa trên "luân lý" đơn giản: "Nếu anh không thể bảo vệ cái thuộc về anh thì có nghĩa là cái đó không thuộc về anh". Nền công nghiệp có bản quyền có vai trò cực kỳ to lớn trong nền kinh tế Mỹ. Theo đánh giá của Bộ Thương mại Mỹ, những lĩnh vực kinh tế của nước này, bảo vệ các sản phẩm của mình bằng bản quyền, chiếm tới 5% tổng sản phẩm nội địa (GDP). Đây là một trong những lĩnh vực xuất khẩu béo bở nhất của Mỹ và mang về những khoản lợi nhuận từ thị trường bên ngoài nước Mỹ lớn hơn cả nông nghiệp và công nghiệp chế tạo xe hơi. Hơn thế nữa, tốc độ tạo ra những chỗ làm mới trong công nghiệp có bản quyền cao gấp ba lần so với trong các thành phần còn lại của nền kinh tế Mỹ. Ông Jack Valenti, Chủ tịch Hiệp hội những người sản xuất phim của Mỹ, một trong những "chiến sĩ" đấu tranh nhiệt thành nhất cho bảo vệ bản quyền, cho rằng, việc xâm phạm bản quyền mỗi năm đã gây cho những nhà sản xuất phim Mỹ thiệt hại lên tới, theo những đánh giá khiêm nhường nhất, hơn 3 tỉ USD. Theo số liệu của Công ty tư vấn Viant, mỗi ngày thông qua mạng Internet đã download một cách bất hợp pháp tới 350 nghìn bộ phim… Bản quyền – đó là hình thức bảo vệ sở hữu trí tuệ. Bản quyền được có không phải theo sơ đồ nhận bằng sáng chế. Quá trình đăng ký bằng sáng chế phức tạp và rối rắm. Còn theo luật bản quyền của Mỹ, bản quyền lập tức được có sau khi hoàn thành công việc sáng tạo ra tác phẩm, sản phẩm, không phụ thuộc vào nơi cũng như thời điểm công bố tác phẩm hay phổ cập sản phẩm đó và cả vào việc liệu có công bố hay phổ cập chúng hay không.   Bản quyền cũng không phụ thuộc vào việc tác giả của nó có đăng ký bản quyền hay không. Mặc dầu vậy, cơ quan bản quyền Mỹ vẫn sẵn sàng đảm nhận dịch vụ đăng ký bản quyền và việc này trong trường hợp có kiện tụng có thể xác minh tính hợp pháp của quyền sở hữu trí tuệ cho các tác giả. Nói chung, không cần bất cứ một sự cho phép nào để tác giả có thể sử dụng dấu bản quyền. Bản quyền bảo vệ các tác phẩm văn học, âm nhạc, vũ đạo, kiến trúc, các tác phẩm nhiếp ảnh, các trò chơi… Tác phẩm nào cũng được bảo vệ bằng bản quyền cũng như bất cứ một phần tác phẩm nào cũng không thể được sử dụng nếu không được chủ sở hữu cho phép. …Bất cập hại? Tuy thế, các ý tưởng, trình tự, quá trình hay nguyên tắc… đều không được có bản quyền. Bởi lẽ, nếu việc cấm sử dụng ý tưởng này hay ý tưởng khác sẽ khiến nhân loại không thể sử dụng những ý tưởng đó để trên cơ sở của chúng, xây dựng những sản phẩm độc đáo và mới mẻ. Tổ chức tư vấn IPWatchdog minh họa nguyên tắc này bằng thí dụ sau: Một cuốn tiểu thuyết về chiến tranh thế giới thứ hai có thể được bảo vệ bằng bản quyền nhưng bản thân ý tưởng sáng tác các tiểu thuyết mới về chủ đề này không thể được bảo vệ bằng bản quyền. Luật về bản quyền quy định, những tác phẩm được bảo vệ bằng bản quyền có thể được sử dụng để phê bình, bình luận, đưa tin trên các phương tiện thông tin đại chúng, để giảng dạy cũng như để cho các nghiên cứu khoa học. Tuy nhiên, tác phẩm phải được sử dụng một cách trung thực, theo một loạt những quy tắc mà một trong số đó là: Phải chỉ rõ nguồn tư liệu cụ thể và mỗi một trích dẫn trực tiếp không được quá hai khổ trong nguyên bản. Trong thực tế hiện nay, bản quyền đôi khi lại dẫn tới những mâu thuẫn không dễ chịu. Ban nhạc The Verve khi thu một trong những bài hát ăn khách của mình đã sử dụng nét nhạc của các "trưởng lão nhạc rock" Rollling Stones và không hề giấu giếm điều này. Thế nhưng, họ đã phải trả 100% thù lao tác giả từ bài hát đó vào ví của Rolling Stones. Những nhà soạn nhạc ít tên tuổi đã mất nhiều năm để giành lấy quyền tác giả của mình trên công đường đối với những ca khúc phổ cập rộng rãi trên trường quốc tế như Lambada và Makarena. Những người sở hữu bản quyền tiểu thuyết nổi tiếng "Cuốn theo chiều gió" của nữ văn sĩ Mỹ Margaret Mitchell đã phong tỏa việc công bố tiểu thuyết "Và gió đã cuốn họ đi" viết về chuyện đời của Scarlett O’Hara từ góc nhìn của những người nô lệ da đen chỉ vì trong cuốn tiểu thuyết mới đó sử dụng mạch chuyện và những nhân vật do Margaret Mitchell sáng tạo nên. Khá nhiều những tác giả ít tên tuổi liên tục lôi những nhà văn danh tiếng ra toà với lời buộc tội là "ăn trộm" cốt truyện trong những tác phẩm không được mấy ai biết tới của họ. Những vụ việc tương tự cũng có lúc xảy ra giữa các hãng sản xuất chương trình: Cuối những năm 90 của thế kỷ trước, Microsoft đã đồng ý trả cho Apple một khoản tiền bồi thường không nhỏ vì đã sử dụng một phần ý tưởng của Apple khi viết ra chương trình Windows… Trong thực tế không một tác giả nào có thể hoàn toàn tin tưởng vào việc tác phẩm của mình lại không thể bị "đổ tiếng" đạo văn vì đã từng có một cái gì đó tương tự từng được sáng tạo ra vài ba chục năm về trước. Nguyên nhân của việc này nằm ở thời hạn hiệu lực kéo dài  của bản quyền. Trước đây, luật pháp Mỹ quy định thời hạn của bản quyền có hiệu lực là 14 năm nhưng cũng có thể được kéo dài thêm, thậm chí tới vô thời hạn. GS luật học Lawrence Lessig ở Đại học Stanford, tác giả cuốn sách "Tương lai của ý tưởng" đã thống kê được rằng, trong 40 năm gầy đây, Quốc hội Mỹ đã gia tăng thời hạn có hiệu lực của bản quyền 11 lần. Năm 1998, khi Quốc hội Mỹ làm việc này lần cuối cùng (thông qua luật Copyright Term Extension Act), đã quy định: Bản quyền đối với các tác phẩm được duy trì trong suốt cuộc đời tác giả cộng thêm 70 năm nữa. Điều này có nghĩa là sẽ có thêm những kho tàng thông tin lại tiếp tục bị cách ly khỏi xã hội. Quyết định trên của Quốc hội đã bị kiện ra tòa nhưng năm 2003, Tòa án Tối cao Hoa Kỳ đã khẳng định lại tính hợp hiến của nó. GS Lessig đã trở thành người lãnh đạo tinh thần khởi xướng ra nhóm trí thức Mỹ với tên gọi tượng trưng là Copy Left. Cụm từ này có thể hiểu theo hai cách: Hoặc là bản quyền phụ, hoặc là quên đi bản quyền. Cụm từ này đã được các nhà lập chương trình dùng đầu tiên để nói lên ý: một phần của mật mã chương trình do họ viết ra có thể được sử dụng tùy ý bởi bất kỳ ai muốn thế. Theo quan điểm của những người ủng hộ GS Lessig, các tác giả bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đối với các tác phẩm của mình hoàn toàn đã được đền bù đầy đủ trong 14 năm. Tuy nhiên, đội quân hăng hái nhất ủng hộ quan điểm kéo dài tối đa thời gian có hiệu lực của quyền tác giả lại là những người thừa kế của các tác giả cũng như các công ty bằng cách này hay cách khác đã đoạt được quyền sở hữu di sản của các tác giả. GS Lessig cho rằng, nhìn từ góc độ vật chất có thể hiểu được ham muốn của những người thừa kế bản quyền muốn kéo dài tối đa hiệu lực của nó, nhưng vì thế mà cả nhân loại sẽ bị thiệt hại. Cũng tư duy như thế là hai nhà kinh tế học Michele Boldrin  và David Levine, tác giả sách "Phản bác độc quyền trí tuệ" (Against Intellectual Monopoly). Michele Boldrin  và David Levine cho rằng, chỉ có thể có được tiến bộ công nghệ và trí tuệ nếu từ bỏ nguyên tắc bảo vệ sở hữu trí tuệ. Bởi lẽ, bản quyền và bằng phát minh không phải là bộ phận cấu thành của cơ chế cạnh tranh tự nhiên. Những thứ này chỉ là sản phẩm tư pháp và xuất hiện do những hoạt động của các thủ lĩnh thị trường đắc lợi nhờ thu hẹp cạnh tranh. Ai cũng biết rằng, hệ lụy của bất cứ một hành vi độc quyền nào cũng dẫn tới tăng giá hàng hóa và đình trệ kinh tế, suy giảm cách tân và hiện tượng chỉ nhu cầu của một bộ phận xã hội được thỏa mãn chứ không phải của cả xã hội. Chính vì thế nên để nhân loại có thể phát triển tốt, cần nếu không là từ bỏ hoàn toàn việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ thì cũng phải tiến hành cải tổ một cách căn bản và rộng khắp trong lĩnh vực này. Hai tác giả Michele Boldrin và David Levine đã củng cố tư tưởng trên của họ bằng một loạt những dẫn chứng điển hình. Thí dụ như những nhà sáng chế vĩ đại trong quá khứ, như người từng sáng chế ra đầu máy hơi nước James Watt và hai anh em nhà Orville & Wilbur Wright làm ra chiếc máy bay đầu tiên từng được biết tới không chỉ bởi các thành tựu khoa học kỹ thuật của mình mà còn với tư cách những doanh nhân phát tài bằng cách liên tục cản trở những người khác cải tiến những sáng chế của họ và hạ giá thành các sản phẩm làm ra. Như vậy có nghĩa là, việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ không hề dẫn tới sự phổ cập những ý tưởng mới và giúp làm gia tăng lợi nhuận mà ngược lại, đã làm đình trệ công nghệ và nhiễu loạn tài chính (trong hàng loạt các trường hợp chính các nhà sáng chế cũng bị thiệt hại nghiêm trọng vì thế). Một câu chuyện tương tự cũng xuất hiện trong lĩnh vực văn hóa. Thí dụ như trong thế kỷ XIX, các tác phẩm văn học Anh đã có một sức phổ cập khổng lồ ở Mỹ và có mặt trong tất cả các sách giáo khoa phổ thông, dẫu rằng cũng trong thời gian đó đang có những tên tuổi lớn trong các nền văn học Pháp, Tây Ban Nha, Đức, Nga và tác phẩm của họ cũng được dịch rất nhanh ra tiếng Anh, nhưng lại không được người Mỹ để ý tới một cách xứng đáng. Nguyên nhân của hiện tượng này là do các ông chủ xuất bản ở Mỹ đã không hề quan tâm tới việc bảo vệ quyền tác giả của các nhà xuất bản và những người làm văn học Anh và đã làm tràn ngập thị trường bằng vô số những sách văn học Anh rất dễ kiếm. Theo quan điểm của Michele Boldrin và David Levine, mỗi một giai đoạn trong lịch sử, được gọi là bước nhảy vọt về công nghệ, đều chỉ diễn ra khi không có cái gọi là bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Xảy ra gần đây nhất hiện tượng này là trong quá trình xây dựng mạng Internet – cho tới hôm nay, những sản phẩm công nghệ mới mẻ nhất được đưa ra thị trường bởi những công ty không để tâm tới việc bảo vệ quyền tác giả của mình. Cuốn sách "Phản bác độc quyền trí tuệ" không phải là nghiên cứu đầu tiên mà các tác giả của nó nêu ra quan điểm phản bác độc quyền sở hữu trí tuệ. Vài năm trước đây, một luật gia người Mỹ tên là Stephan Kinsella đã công bố cuốn sách "Phản bác sở hữu trí tuệ" (Against Intellectual Property). Bản chất các lập luận của tác giả sách như sau: Mỗi một công dân trên hành tinh chúng ta đều mặc nhiên phải bỏ tiền túi của mình ra để trả cho những sáng chế và quyền tác giả của ai đó: Thí dụ, tỉ lệ tương ứng đó đã được đưa ra giá thành của tuyệt đại đa số các loại hàng hóa – từ các chương trình computer tới các loại thuốc chữa bệnh hay rượu vang. Mà của đáng tội, tỉ lệ đó luôn lớn quá mức hợp lý và thực chất lại không được cho vào túi của những người đã nghĩ ra các ý tưởng mới mà lại rơi vào tay những cơ cấu chuyên về bảo vệ sở hữu trí tuệ. Thí dụ, việc phổ cập mạng Internet và các công nghệ truyền thông đã dẫn tới hiện tượng ăn cắp lan tràn âm nhạc và phim ảnh nên các hãng phim và các hãng băng đĩa đã phải bỏ ra nhiều tỉ USD để bảo vệ các sản phẩm của mình và việc này dẫn tới nâng giá các sản phẩm được bán công khai lên cao quá mức