BÀN VỀ HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP TRONG GIAI ĐOẠN CHUYỂN ĐỔI NỀN KINH TẾ

Hợp tác xã (HTX) là vấn đề không xa lạ gì đối với Việt Nam (và dĩ nhiên là với các nước TBCN cũng vậy) song vấn đề cần bàn kỹ ở đây là thế nào là HTX nông nghiệp trong nền kinh tế chuyển đổi? - HTX là phương thức tất yếu trong lao động sản xuất và các hoạt động kinh tế, gắn liền với sự phát triển kinh tế và bị ràng buộc và qui định bởi sự tiến triển trong quá trình xã hội hoá của hoạt động kinh tế của con người và phải thích ứng với tiến trình phát triển kinh tế đó. HTX phải tạo ra xung lực tăng NSLĐ và đạt hiệu quả kinh tế cao. - HTX là hình thức thực hiện các quá trình hợp tác trong hoạt động kinh tế. Mục tiêu của HTX là phát triển được sức sản xuất xã hội, tiết kiệm lao động, tăng hiệu quả kinh tế, phải thích hợp với các mối quan hệ kinh tế mới trong điều kiện mới. - Đặc trưng của HTX nông nghiệp – nông thôn trong điều kiện mới đó là liên kết hợp tác của các chủ thể kinh tế tự chủ (kinh tế hộ, kinh tế trang trại) đây là hạt nhân và là nền tảng cơ bản của HTX kiểu mới được thiết lập. - Việc thiết lập HTX kiểu mới không làm mất đi tính tự chủ vốn có của các bên tham gia, trái lại nó tăng thêm sức mạnh tổng lực và phát triển được những ưu thế của phương thức HTX. - Vậy HTX đâu phải là cái đích cuối cùng mà vấn đề ở đây là tạo ra đòn bẩy để phát triển kinh tế các chủ thể kinh tế tự chủ. HTX là việc liên kết nhau lại giữa các chủ thể kinh tế tự chủ tạo ra sức mạnh mới, thông qua đó phát triển được kinh tế của mình. Như vậy khi thành lập HTX mới không phải vì kinh tế HTX mà là sự phát triển kinh tế cụ thể của các kinh tế của HTX. Do đó, kinh tế HTX là tổ chức kinh tế tự nguyện của các chủ thể kinh tế tự chủ. HTX kiểu mới phải thể hiện được bản chất tự do lựa chọn phương thức hoạt động kinh tế của họ trong điều kiện kinh tế thị trường vì kinh tế thị trường thì các chủ thể kinh tế tự chủ họ có nhiều cách để đạt tới mục đích kinh tế của mình. Như vậy, trong điều kiện mới, các chủ thể kinh tế tự chủ họ có thể tham gia HTX hoặc không, khi HTX không đáp ứng yêu cầu của họ.   Một khía cạnh khác nữa là HTX là tổ chức kinh tế dân chủ, do đó kinh tế hộ, chủ trang trại họ tự nguyện liên hợp lại vì mục tiêu lợi ích chung vì thế họ bình đẳng, cùng đồng tham gia quyết định mọi hoạt động kinh tế chung. Để cùng có lợi, họ vào HTX là để tăng sức sản xuất chung lên, tiết kiệm và ứng dụng thành tựu khoa học công nghệ cao, chia sẻ rủi ro, do đó tăng hiệu quả kinh tế lên, lợi ích này sẽ là của chung và sẽ được phân bổ tuỳ thuộc vào sự tham gia đóng góp của từng chủ thể kinh tế tự chủ trong HTX. Một nét cơ bản HTX mới khác với HTX cũ là ở chỗ HTX trước khi kinh tế chưa chuyển đổi được thiết lập trên cơ sở học thuyết nền kinh tế tập trung quan liêu, bao cấp và kinh tế đóng, do đó HTX được hình thành trên cơ sở tập thể hoá tư liệu sản xuất, tập thể hoá lao động, tập thể hoá toàn bộ mọi hoạt động kinh tế, ở đây kinh tế HTX đã chuyển và đồng nghĩa với kinh tế tập thể, đồng thời xoá bỏ kinh tế tự chủ của người nông dân, biến nông dân thành kẻ làm thuê, làm công, bình công qua hình thức công điểm của hTX. Đây là một sai lầm lớn trong học thuyết kinh tế, đối lập với hoạt động sản xuất nông nghiệp, dẫn đến kinh tế nông thôn đi đến chỗ suy thoái, đình đốn tiêu điều. Điều này chúng ta đã phải trả giá quá đặt (đặc biệt là ở miền Bắc khi hình thành từ tổ đổi công à lên HTX à HTX bậc cao) và biến mỗi huyện thành một đại nông trường thủ công, v,v…. Tất cả đã đi ngược lại với thuyết kinh tế thị trường, trái qui luật phát triển, lãng phí nguồn lực, đặc biệt là nguồn lực nông hộ, cái họ có chính là sức lực, họ lao động (thậm chí bán sức mình) tự bóc lột mình, họ không còn biết họ khổ ra sao cả… để đạt được mục tiêu kinh tế đó là thu nhập. Kế đến là ruộng đất, cái mà họ có từ ngàn đời nay, họ dùng để chống rủi ro, để có thu nhập… thì đem xung vào kinh tế HTX. Xét từ góc độ này, HTX kiểu cũ sụp đổ là điều dễ hiểu. Như vậy, thực chất HTX kiểu mới là hình thức hợp tác về kinh tế, dựa trên lý thuyết lợi nhuận của kinh tế hộ, kinh tế trang trại tăng thì đó là lợi nhuận của HTX được tăng lên. Vậy, đây là một yêu cầu tự nguyện, tự thân cho nên họ tự ngồi lại với nhau, liên kết nhau lại. Nhà nước phải đổi mới cách tiếp cận cho đúng, nghĩa là chỉ tạo ra khung pháp lý, điều này luật HTX ra đời 1996 thể hiện được cách nhìn mới đó. Song việc chuyển đổi HTX sang mới, giải thể HTX cũ không phải là câu chuyện ngày một ngày hai. Vì một lẽ hiểu được HTX kiểu mới đã là việc khó, song chấp nhận mô hình thành và tự tan rã trong cơ chế mới thật không dễ dàng. Cội nguồn của vấn đề là tư duy cũ trong nhiều tầng lớp cán bộ lãnh đạo, nhất là tỉnh và huyện không bắt kịp với sự phát triển trong tình hình đổi mới. Để có được những HTX đích thực của nông dân, tạo điều kiện, giúp họ giải quyết được những khó khăn phát triển kinh tế, chúng ta cần hiểu ra và kỹ HTX trong điều kiện kinh tế chuyển đổi hiện nay, mà chủ yếu là hiểu được kinh tế nông dân nông thôn phát triển ra sao, như thế nào. Hiện nay kinh tế nông thôn đang chịu áp lực chung cho cả 2 hướng: chuyển đổi từ nền kinh tế nông nghiệp nông thôn lạc hậu, chậm phát triển sang kinh tế thị trường phát triển và quá trình này thúc đẩy bởi tiến trình CNH và HĐH. Hai quá trình này diễn ra trong bối cảnh nền kinh tế đang trên đà phải hoà nhập vào nền kinh tế thế giới và chịu sự tác động mạnh mẽ của cuộc CM khoa học công nghệ cao, hiện đại. Đây cũng là thời cơ và thách thức và cũng là tác nhân góp sức, thúc đẩy kinh tế nông dân, nông thôn có sự thay đổi sâu sắc cả trên bình diện rộng và sâu, làm thay đổi căn bản trong phương thức sản xuất và nhận thức sản xuất kinh tế nông thôn đang hình thành phương thức sản xuất công nghiệp, phương thức kinh doanh hướng thị trường, theo đuổi mục tiêu tăng trưởng cao. Xã hội nông thôn, nông dân đang bị phân hoá, tầng lớp giàu và nghèo. Kinh tế nông thôn đang vận động và chuyển đổi không ngừng phương thức sản xuất và đây là mấu chốt để hiểu cho đúng kiểu hợp tác và HTX. Có thể có được HTX trong khuôn khổ các chủ thể kinh tế đang trong quá trình chuyển đổi mạnh mẽ, giữa chúng có những cách biệt quá xa về phương thức sản xuất? Mặt khác, tiến trình kinh tế nông thôn đang có sự phân hoá kinh tế nông dân theo nghề nghhiệp kinh tế nông dân chuyển theo hướng đa canh, đa ngành và một phần chuyển mạnh sang hướng chuyên môn hoá và công nghiệp dịch vụ, tức là hoạt động phi nông nghiệp tăng lên. Điểm nữa là, kinh tế nông thôn đang trong quá trình thị trường hoá. Các hoạt động nông nghiệp nông thôn càng ngày càng gắn vào thị trường và bị lôi cuốn vào thị trường. Các hộ nông dân lớp trên đã chuyển sang kinh doanh và hoạt động kinh tế đang gắn với nhu cầu thị trường. Các vấn đề kinh tế đang được giải quyết trên nhu cầu thị trường (như vốn, vật tư nông nghiệp, lao động, thị trường hàng hoá, dịch vụ v.v….). Các vấn đề này cho thấy hoạt động kinh tế của các chủ thể kinh tế tự chủ chủ yếu thiên về các quan hệ dịch vụ, hàng hoá, nếu họ tham gia HTX thì sẽ là các loại hình HTX dịch vụ, mua bán, vật tư, hay các hiệp hội tiêu thụ nông sản, v.v…. Dĩ nhiên, phát triển kinh tế nông nghiệp – nông thôn có các cơ sở vật chất, hoặc dịch vụ mang tính chất công (điện, trường, trạm, thuỷ lợi, hệ thống chống lũ, hệ thống thông tin, khuyến nông…) do Nhà nước đảm nhận và đây cũng là vai trò vô cùng quan trọng của Chính phủ trong công cuộc phát triển nông nghiệp nông thôn. Tóm lại qua phân tích ở trên, tôi thấy trong nền kinh tế chuyển đổi và trên bình diện kinh tế thị trường, HTX có một ý nghĩa nhất định đối với quá trình phát triển kinh tế nói chung và nông thôn nói riêng, song vị trí của nó không lớn đến nỗi là bao trùm lên tất cả, lại càng không phải là giải pháp toàn bộ cho phát triển kinh tế nông nghiệp nông thôn và kinh tế nông dân. HTX chỉ là một trong biện pháp hoặc là hình thức hỗ trợ cho kinh tế nông thôn chuyển đổi và phát triển. Hộ nông dân là đơn vị kinh tế tự chủ. Trong quá trình chuyển đổi và phát triển với sự hỗ trợ của Nhà nước trên phương diện quản lý tầm vĩ mô, các hộ nông dân có quyền và tự lựa chọn, quyết định giải pháp tối ưu nhất để đạt hiệu quả kinh tế cao nhất mà mình đặt ra. Nhà nước hỗ trợ tối đa, quan tâm họ tối đa trên nguyên tắc xây dựng khung pháp lý, còn phát triển kinh tế nông thôn sao cho hiệu quả là công việc mãi mãi là của họ. Chúng ta cần nhấn mạnh một lần nữa là HTX nông nghiệp là tổ chức kinh tế phát triển kinh tế hộ gia đình, lợi ích hộ không mâu thuẫn với lợi ích HTX, việc hình thành HTX phải theo nguyên tắc thị trường, vận hành theo quan hệ và qui luật kinh tế. Tuyệt đối không nên quan niệm HTX là tổ chức XH; cứu trợ XH đối với nông dân và tập thể hoá nông dân. · Một số kiến nghị về xây dựng và phát triển kinh tế HTX nông thôn: 1) Kinh tế hộ tự chủ là điều kiện tiên quyết thành lập HTX: + Như trên đã nêu, sự khác biệt giữa HTX kiểu mới và HTX kiểu cũ, kinh tế HTX kiểu mới, nền tảng là hộ kinh tế tự chủ, vì vậy phải làm cho hộ nông dân thực sự là đơn vị kinh tế tự chủ, đây là vấn đề mấu chốt, nếu hộ nông dân chưa thực sự là đơn vị kinh tế tự chủ thì họ không có nhu cầu tham gia HTX. Trái lại, kinh tế HTX cần kinh tế hộ, cùng tồn tại, không hạn chế, loại trừ kinh tế hộ mà hỗ trợ cho kinh tế hộ phát triển. + Chủ trương của Nhà nước ta là “Kinh tế hộ là đơn vị kinh tế tự chủ” “ai giỏi nghề gì làm nghề đó” – nhìn chung trong 15 năm đổi mới, kinh tế hộ đã có bước phát triển tốt, song cần cụ thể hơn nữa các quyền cho nông hộ, đó là: - 5 quyền đất đai. - Tích tụ, tập trung quản lý ruộng đất hợp lý. - Hỗ trợ vốn, tín dụng cho nông hộ. - Tổ chức tốt các dịch vụ sản xuất nông hộ (vật tư tiêu thụ sản phẩm, thông tin kinh tế, v.v….). - Xây dựng khung pháp lý bảo vệ hộ sản xuất nông nghiệp (qui mô sản xuất, thuê mướn lao động, đầu tư nông nghiệp…) và tuyên truyền giải thích cho nông dân hiểu tốt về môi trường làm ăn, kinh doanh, làm giàu ở trong XH nói chung và ở nông thôn nói riêng. 2) Phát triển các hình thức kinh tế hợp tác: + Lựa chọn hình thức HTX nào là do trình độ phát triển của kinh tế hộ quyết định. + Kinh tế tự cấp, tự túc thì không có nhu cầu hợp tác, kinh tế hàng hoá có nhu cầu trao đổi, hợp tác, do đó HTX xuất hiện khi có nhu cầu trao đổi tiêu thụ sản phẩm, đây là đặc điểm của kinh tế nông hộ, do đó HTX ra đời ở những nơi có kinh tế hàng hoá phát triển. + Khuyến khích thành lập các loại hình thức như tổ đổi công hợp tác phong phú đa dạng giữa các hộ theo như luật HTX đã qui định. Vì đây là tiền đề hình thành HTX khi sản xuất hàng hoá bắt đầu phát triển. + Không nên chuyển đổi HTX kiểu cũ sang HTX kiểu mới mà nên giải thể (triệt để không hình thành HTX kiểu mới trên nền HTX kiểu cũ). Vì một lẽ đơn giản là do cơ chế rườm rà hiện nay của ta mà HTX mới hình thành hay chuyển đổi từ cũ sang mới sẽ không bao giờ có hiệu quả. Cuối cùng, để phát triển hình thức kinh tế HTX nông thôn Nhà nước cần nhanh chóng xây dựng chiến lược thị trường, xúc tiến thương mại, giải quyết nhanh chóng đầu ra cho nông dân.