BÀN VỀ HỘI ĐỒNG QUẢN TRỊ TRONG DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC

GS.TS. HỒ SĨ THOẢNG Hội đồng quản trị (HĐQT) trong doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) xuất hiện lần đầu tiên trong Luật Doanh nghiệp nhà nước năm 1995. Từ đó, thiết chế này được áp dụng đại trà trong các DNNN, trước hết là trong các tổng công ty Nhà nước. Ngay từ đó, trong một số cuộc thảo luận về vấn đề cơ quan quản lý và điều hành DNNN, ý kiến về sự cần thiết có HĐQT vẫn còn phân tán. Lý do có trọng lượng nhất đưa đến sự hình thành HĐQT là để bảo đảm cho sự vận hành nghiêm túc cơ chế “tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách”, hạn chế những tiêu cực có thể xảy ra nếu để một mình tổng giám đốc (TGĐ)/giám đốc (GĐ) điều hành doanh nghiệp. Đương nhiên, đó là lý do hết sức xác đáng. Chỉ có doanh nghiệp tư nhân do một người làm chủ thì mới không có và không cần có sự quản lý của tập thể nào cả. Trong các công ty cổ phần với hàng ngàn, hàng vạn, thậm chí hàng triệu cổ đông thì đương nhiên không có hình thức quản lý nào hợp lý hơn là các cổ đông bầu những người đại diện cho mình vào HĐQT. Nghĩa là các cổ đông thực hiện quyền làm chủ công ty thông qua những người đại diện của mình trong HĐQT. Tuy nhiên, vấn đề trở nên hết sức phức tạp đối với trường hợp DNNN hoạt động trong cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. HĐQT đại diện cho ai? Về mặt lý thuyết, chủ sở hữu DNNN là Nhà nước (Chính phủ, các Bộ, ủy ban nhân dân các cấp), HĐQT là người thay mặt Nhà nước. Nhưng chỉ đi thêm một bước nữa vấn đề đã trở nên phức tạp. Ai là người được Nhà nước giao trách nhiệm làm chủ sở hữu DNNN thực sự? Đã 10 năm trôi qua từ khi Luật DNNN ra đời với một lần sửa đổi, đối với DNNN trung ương, câu trả lời vẫn là các Bộ. Tuy nhiên, các Bộ cũng không thực thi đầy đủ vai trò là chủ sở hữu thật sự. Rất nhiều Bộ có quyền can thiệp vào hoạt động của DNNN, nhưng khi doanh nghiệp làm ăn thua lỗ thì hầu như không ai là người chịu trách nhiệm.   Vậy HĐQT là ai? Tại sao HĐQT lại được giao quyền và trách nhiệm đại diện chủ sở hữu DNNN? Trong thực tế, tuy việc bổ nhiệm chủ tịch và các thành viên HĐQT, TGĐ/GĐ (trong những năm gần đây) có khác nhau về hình thức, nhưng về thực chất đều là do “cấp trên” bổ nhiệm, tức đều là công chức Nhà nước. Vậy tại sao lại có chức năng khác nhau? Đúng là để bảo đảm sự lãnh đạo tập thể; những chủ tr�ơng lớn của doanh nghiệp phải được bàn bạc tập thể rồi mới quyết định để TGĐ/GĐ thực hiện. Nhưng như vậy thì có cần thiết phải hình thành một cơ quan mới nữa không? Tại sao không củng cố và hoàn thiện ban TGĐ/GĐ của doanh nghiệp để rồi dùng tập thể đó thực thi các chức năng định giao cho HĐQT? ở đây rất khó có một lý giải rõ ràng biện minh cho việc đặt ra cơ quan HĐQT. ở Trung Quốc DNNN không có HĐQT mà chỉ có ban TGĐ/GĐ như ở ta trước đây, mặc dù có những DNNN có đến hàng triệu cán bộ, nhân viên, kỹ sư, công nhân. Tổng công ty Dầu khí Malaysia PETRONAS (tổng công ty Nhà nước với cơ cấu bao gồm các công ty 100% vốn Nhà nước, các công ty Nhà nước có vốn áp đảo và các công ty Nhà nước chỉ có một phần vốn không áp đảo) cũng có cơ cấu HĐQT. Thành viên HĐQT là TGĐ và một số phó TGĐ cùng một số chuyên gia độc lập bên ngoài tham gia với tư cách cá nhân. Còn ở ta, đã 10 năm có HĐQT, nh�ng một thực tế khó phủ nhận là vai trò tích cực của HĐQT vẫn chưa rõ ràng. Nếu thực hiện đúng Luật và Điều lệ của DNNN thì có lẽ HĐQT cũng có những đóng góp cho doanh nghiệp, bảo đảm DNNN không bị một số người thao túng. Nhưng kết quả như vậy cũng có thể đạt được mà không cần có một cơ quan mới là HĐQT. Lẫn lộn giữa người “quản lý” và người “điều hành cao nhất” Trong khi đó, hệ quả của việc xuất hiện HĐQT còn đa dạng và phức tạp hơn nhiều. Cho đến nay, quan hệ tốt đẹp giữa HĐQT và TGĐ/GĐ được quan sát thấy rất ít. Thường là TGĐ/GĐ không hài lòng về sự can thiệp sâu của HĐQT vào công việc điều hành. Trái lại, HĐQT thì e ngại TGĐ/GĐ vượt quá quyền hạn trong điều hành doanh nghiệp. Theo Điều lệ thì TGĐ/GĐ là người “điều hành cao nhất” (đã là người điều hành cao nhất thì chính TGĐ/GĐ, chứ không phải HĐQT hay chủ tịch HĐQT, phải chịu trách nhiệm trước Nhà nước về hoạt động điều hành của mình), còn HĐQT thì chịu trách nhiệm “quản lý doanh nghiệp” (thế nhưng, chủ tịch HĐQT vẫn được coi là người lãnh đạo cao nhất của doanh nghiệp; áp lực đó rất dễ dẫn đến việc chủ tịch HĐQT can thiệp vào công việc điều hành của TGĐ/GĐ và là mầm mống mất đoàn kết, mâu thuẫn nhau mà hậu quả phải chịu không ai khác là bản thân doanh nghiệp). Ranh giới giữa hai khu vực quyền lực nằm ở đâu không phải là chuyện dễ xác định. Ngay đối với những người hoàn toàn thiện chí trong quan hệ thì việc tránh xảy ra hiểu nhầm hoặc va chạm do nhận thức khác nhau trong hoạt động hàng ngày đã là chuyện không dễ dàng. Theo nhận xét của nhiều người, những trường hợp chủ tịch HĐQT và TGĐ/GĐ giữ được quan hệ hợp tác tốt chỉ xảy ra đối với những trường hợp khá cá biệt và chủ yếu bắt nguồn từ tư cách, phẩm chất của cá nhân. Nghĩa là, bản thân cơ chế không bảo đảm sự hợp tác, gắn bó giữa hai cơ cấu quyền lực tại DNNN. Mô hình trùng lặp và gây tình trạng ỷ lại Theo Điều lệ, TGĐ/GĐ có bộ máy giúp việc với đầy đủ các phòng, ban chức năng, còn HĐQT sử dụng bộ máy của TGĐ/GĐ, chỉ có thêm vài ba chuyên viên giúp việc và một nhóm nhân viên hành chính, quản trị chăm lo việc phục vụ lãnh đạo hàng ngày. Điều đó có nghĩa là HĐQT không có ai giúp đánh giá phân tích những đề xuất của TGĐ/GĐ đã được hàng chục, thậm chí hàng trăm chuyên gia trong bộ máy của TGĐ/GĐ thực hiện trước đó. Trong một số trường hợp, những đề xuất của TGĐ/GĐ đã được các cơ quan, chuyên gia bên ngoài doanh nghiệp góp ý. Các chuyên viên giúp việc cho HĐQT giỏi lắm chỉ có thể rà soát về hình thức và thủ tục chuẩn bị đề xuất của TGĐ/GĐ. Cho nên, về thực chất, để xem xét những đề xuất của TGĐ/GĐ, HĐQT không có cơ sở nào khác là những phân tích, đánh giá và kiến nghị do bộ máy của TGĐ/GĐ đưa ra. Điều đó không có gì không hợp lý, bởi vì theo luật định thì bộ máy tham mưu của TGĐ/GĐ cũng đồng thời là bộ máy tham mưu của HĐQT. Thế nhưng điều không hợp lý là ở chỗ, cần gì phải có hai cơ quan song song tồn tại (một cơ quan đề nghị và một cơ quan xem xét quyết định) đều trên cơ sở những kiến nghị của một bộ máy tham mưu giúp việc. Trước khi đề nghị lên HĐQT, ban TGĐ/GĐ phải triệu tập đủ thành phần các phòng, ban liên quan để thảo luận và th�ờng là nhất trí để TGĐ/GĐ ký trình HĐQT, sau đó tại HĐQT cũng phải có một cuộc họp với ban TGĐ/GĐ và thành phần các phòng, ban tương tự để nghe TGĐ/GĐ trình bày dự án, HĐQT hỏi, thảo luận và chủ tịch HĐQT kết luận. Không loại trừ một số trường hợp tại HĐQT có một số trục trặc xảy ra, TGĐ/GĐ phải chuẩn bị lại dự án, tuy nhiên, thường thì HĐQT thông qua như TGĐ/GĐ đã trình. Nghĩa là, những công cụ của HĐQT chỉ là kiến thức và kinh nghiệm (hay nói đúng hơn là trí tuệ) của mình, còn cơ sở để dùng trí tuệ mà xử lý thì cũng chỉ là những tính toán, phân tích của bộ máy giúp việc mà ban TGĐ/GĐ đã xử lý trước đó. Vậy thì có cần có hai cuộc họp hay không? Nói cách khác, không cần có hai cơ quan quyền lực riêng biệt mà chỉ cần có cơ chế phát huy dân chủ và trí tuệ trong doanh nghiệp thì vẫn có thể ra những quyết định tối ưu cho hoạt động sản xuất kinh doanh của DNNN. Cơ cấu một bậc (tổng công ty hoặc công ty) mà hai nấc (TGĐ/GĐ và HĐQT) quyền lực tạo ra một sự ỷ lại nhất định ở cả hai nấc. Những quyết sách lớn phải do HĐQT phê duyệt hoặc đề nghị cấp trên phê duyệt, vì thế TGĐ/GĐ, và ngay cả những thủ trưởng của các phòng, ban cũng có thể có ý thức ỷ lại với suy nghĩ “cứ đề nghị để HĐQT quyết và chịu trách nhiệm”. Ngược lại, HĐQT thì tin là ở nấc TGĐ/GĐ các phòng, ban đã xử lý nghiêm túc rồi, HĐQT chỉ xem xét vấn đề đại khái ở tầm vĩ mô mà thôi. Đó là cơ hội để phát sinh những sơ hở có khả năng dẫn đến những sai sót trong hệ thống quản lý điều hành của DNNN. Một kiến nghị Những phân tích trên đây không nhằm phản bác cơ cấu HĐQT mà chủ yếu là để thấy thực trạng để tìm cách hoàn thiện cơ chế vận hành của cơ cấu đó. Hiện nay, Nhà nước đang chuẩn bị để ban hành Luật Doanh nghiệp điều chỉnh chung tất cả các loại hình doanh nghiệp. Việc thiết lập một cơ chế làm chủ thực sự ở DNNN là rất cấp thiết. Cách làm hợp lý nhất là, ở doanh nghiệp, thống nhất HĐQT và ban TGĐ/GĐ, hay nói cách khác thành viên của HĐQT phải có TGĐ/GĐ, một số phó TGĐ và GĐ các bộ phận cùng một số các chuyên gia độc lập, còn ở cấp cao hơn, HĐQT chỉ có một ông chủ thật sự. Tuy nhiên, đây lại là một chủ đề khác, rộng hơn, cần bàn luận riêng.